470,471

(uwłaszczenie chłopów jako przesłanka rozwoju kapitalizmu w Króle* twie Kongresowym), ale dlatego, że fakt ten był równocześnie przesłanki wystąpienia nowych zjawisk literackich, odmiennych od zjawisk określi poprzedzającego.

Należy przy tym podkreślić, że konkretne daty są tylko przybli/m nymi, często nawet umownymi granicami okresów literackich. W ive« czywistości granice takie są rozciągłe w czasie, wyznacza je nie tyle juki! pojedynczy fakt historycznoliteracki, ile raczej szereg pokrewnych t.iU tów lub pewne zgęszczenie jednolitych tendencji literackich występu* jących w czasowej bliskości. Przełom romantyczny w literaturze polskie! nie ogranicza się na przykład bynajmniej do zaopatrzonych przedmowy autora Ballad i romansów Mickiewicza, lecz obejmuje szereg zjawisk wy! stępujących wówczas w literaturze polskiej, zarówno w zakresie twórczości (np. utwory poetów z tzw. szkoły ukraińskiej), jak i dyskusji teol retycznych (np. wystąpienia Mochnackiego).

Trzeba także pamiętać, że nowy okres literacki nie rozpoczyna się dopiero z chwilą określonego przełomu, przeciwnie: zazwyczaj ksztalmja się w obrębie epoki poprzedzającej, jego tendencje (prądy, poetyki) narastają jak gdyby podskórnie już daleko wcześniej, zanim on sam wyłoni się w procesie historycznoliterackim. Można powiedzieć, że każda epoką literacka ma swoją „przedakcję” w okresach dawniejszych. Pewne tendencje, które wysunęły się na plan pierwszy w okresie romantyzmu, wy-1 stępowały już w zawiązkowej postaci na gruncie oświecenia — w poezji sentymentalnej. Szereg zjawisk charakterystycznych dla literatury okresu pozytywizmu pojawiło się znacznie wcześniej niż ten okres nastał, m in, w powieści obyczajowej Korzeniowskiego, Kraszewskiego i innych,

Z drugiej znów strony żadna epoka literatury nie przestaje istnieć! w sposób definitywny wraz z nastaniem następnej, każda ma jak gdyby swoją „poakcję”; jej tendencje pod różnymi postaciami istnieją dalej i towarzyszą nowym zjawiskom literackim. Pseudoklasyczny poemat opisowy Kajetana Koimiana pt. Ziemiaństwo powstał już w okresie pełnej dominacji literatury romantycznej. Również literatura wyrosła z pod-j łoża pozytywistycznego występowała przez długi czas po schyłku tcgol okresu, w epoce Młodej Polski.

Wzajemne przenikanie się sąsiadujących epok literackich jest w dużym stopniu następstwem tego, że okresy działalności poszczególnych twór ców nie odpowiadają przecież rozpiętości tych epok. Twórczość szeregu pisarzy towarzyszy dwóm albo nawet trzem epokom literackim. Doty

;y io zresztą nie tylko pojedynczych pisarzy, ale takie grup literackich, kól poetyckich, jak również związanych z nimi poglądów estetycznych, hiid tworzenia, programów artystycznych itd. Kres jednej epoki literac-t-j i narodziny następnej bynajmniej nie prowadzą, do zniknięcia dotąd wstępujących zjawisk i tendencji w literaturze. Na ogól bywa tak, że tnie ją one nadal (wraz z żyjącymi twórcami), tylko nie odgrywają już kicj jak poprzednio roli. W nowych warunkach zmienia się ich miejsce mapie literackiej. Nowa epoka literacka, wprowadzając nowe zja-jska i nowe dominanty, równocześnie ustala hierarchię elementów ladających się na poprzedni okres. Elementy dawniej dominujące Iułdzą na plan dalszy, stają się podrzędnymi składnikami nowego okre-literackiego.

Względnie dokładnie można określić granice epoki literackiej w obrę-c danej literatury narodowej. Ale pojęcie okresu nie ogranicza się tylko literatur narodowych. Mówi się o epokach także w odniesieniu do Iite-lury powszechnej, zwłaszcza zaś do zespołów literatur wyrosłych w tych mych kręgach kulturalnych i politycznych. Wspólne dla całej literatury Opejsklej są np. okresy odrodzenia, oświecenia czy romantyzmu, łiarakterystyczna dla tych epok jest zbieżność pewnych dążeń kultural-ych w różnych krajach, bliskość wysuwanych tam ideałów cywiliza-jnych, występowanie pewnych prądów umysłowych (np. humanizmu y racjonalizmu), orientacji estetycznych (np. klasycyzmu, baroku); podstawie tych zjawisk kształtują się pewne wspólne dążenia litera-ii v, prądy literackie, poetyki i konwencje.

Granice epok w literaturze powszechnej wyznacza dynamika rozmowa literatur najbardziej zaawansowanych. Początek epoce odrodze-jln w Europie dala sztuka wioska z przełomu w. XIII i XIV, natomiast literaturze polskiej początek tego okresu przypada na przełom w. XV XVI. Narodziny renesansu w literaturze polskiej odpowiadają w czasie litemu rozkwitowi tej epoki na zachodzie Europy. Okres literacki tym samym charakterze pojawia się często w odmiennym (choć na ogól Ittsunkowo bliskim) czasie w różnych krajach. Na przykład rozkwit świecenia francuskiego przypada na pierwszą połowę w. XVIII, natomiast w Polsce epoka ta wykrystalizowała się w czasach stanisławowskich, a więc u schyłku owego stulecia.

Pojawianie się w różnym czasie analogicznych zjawisk w rozmaitych literaturach narodowych wiąże się z szeregiem różnorodnych czynników Iłatury gospodarczej, politycznej i kulturalnej, takich — przykładowo —

471