502 2

5.1. DERYWATY NEGACYJNE - A_NEC

Podstawowym formantcm o funkcji negacyjncj jest przedrostek nie-, np. niesprawiedliwy. Derywaty tworzone innymi formantami uznaje się za ncgacyjnc. jeśli można zastąpić dany formant przez nie-, np. bezkrytyczny < krytyczny ‘niekrytyczny’. Negacja dotyczy cech, które komunikuje podstawowy przymiotnik (sprawiedliwy, krytyczny). W wielu wypadkach na plan pierwszy wysuwa się znaczenie antonimiczne (tj. przeciwstawne) derywatu zaprzeczonego - wobec podstawy, np. niemiły <— miły. nieludzki *- ludzki, niecierpliwy *- cierpliwy, niezdrowy *- zdrowy, niedługi «- długi, niedrogi *- drogi. Przymiotniki parametryczne słowotwórczo zaprzeczone są tylko zbliżone znaczeniowo do odpowiednich antonimów leksykalnych podstaw słowotwórczych, por. niedługi i krótki w stosunku do długi: niedrogi i tani w stosunku do drogi. Przymiotnik zaprzeczony niedługi i antonim leksykalny krótki nie są jednak równoznaczne, mianowicie pierwszy z nich oznacza słabszy stopień wyrażanej cechy. Podobnie np. niebrzydki to mniej niż ładny, a niezdrowy to prawie chory. Przymiotniki utworzone za pomocą prefiksu anty- odpowiadają znaczeniowo przymiotnikom motywowanym przez wyrażenie przyimkowc zawierające prefiks przeciw-, np. antytoksyczny - przeciwtoksyczny. antykłerykalny, antyromantyczny.

Dodanie wykładników negacji do podstaw zaprzeczonych daje podwójną negację, czyli w konsekwencji znaczenie zaprzeczone derywatu, np. niebez-prelensjonalny wygląd, tj. pretensjonalny, niebezinteresowna pomoc, tj. interesowna. Oczywiście jest różnica w natężeniu cechy i różnica stylistyczna między tymi przymiotnikami. Niektóre przymiotniki zawierające prefiks nieme są synchronicznie motywowane, np. niezdarne ręce, niezgorszy kawał, niewczesny żart.

Funkcje negacyjne pełnią wyłącznic formanty prefiksalne, przede wszystkim rodzime, ale także obce. np.

nie-: nieświeży, niebrzydki, nieglupi, nietrzeźwy, niedemokratyczny, nielegalny:

bez-: bezdeszczowy, bezbarwny, bezpartyjny, bezdewizowy, bezprefiksalny: a-: amoralny, asymetryczny, aspołeczny, apolityczny, anormalny; ir-: irracjonalny, irrealny, irrelewantny: anty-: antyseptyczny, anlyintelektualny, antymagnetyczny.

5.2. DERYWATY GRADACYJNE - A,_;IWI>*

Przymiotniki gradacyjne oznaczają intensyfikację lub osłabienie cechy nazwanej przymiotnikiem stanowiącym podstawę słowotwórczą, np. bielszy i białawy względem biały. Podstawami A<_iRAI> mogą być tylko przymiotniki, które oznaczają cechy stopniowalne. Cechy te mieszczą się na skali od bieguna minimum do bieguna maksimum (nazywa się to skalamością cech). Odpowiednie

' Paragraf 5.2. został opracowany głównie n.i podstawie tekstu H. Wróbla zamieszczonego w pierwszym wydaniu Morfologu < 1984: 437-441).

502