50,51 2

50

Teorie literatury XX wieku

Przewrót

freudowski

Przeciwko

podmiotowi

kartezjań-

skiemu

Freuda

pierwsza

topografia

psychiki

nie jest niepodzielną całością, lecz daje się w niej wyróżnić osobne strefy, odpowiedzialne za odmienne funkcje. To, co dzieje się w rozmaitych miejscach psychiki, w zmienny sposób determinuje nasze zachowania. Przede wszystkim trzeba podkreślić istnienie sfery nieświadomości, której odkrycie jest największym dokonaniem Freuda. Oznacza to, że psychika ludzka nie jest całkiem świadoma samej siebie i że istnieją w nas sfery niepoddające się racjonalnej kontroli. Freud porównywał swoje dokonania z dokonaniami Kopernika i Darwina i pisał, że psychoanaliza „stara się udowodnić, iż »ja« nie jest nawet panem we własnym domu, lecz musi zadowolić się nader szczupłymi informacjami o tym, co nieświadomie dzieje się w jego umyśle”. W ten sposób Freud występował przeciwko kartezjań-skiemu pojęciu podmiotu, który rządzi się absolutną przejrzystością wobec samego siebie, a tym samym wpisywał się w antykarte-zjański nurt heremenutyczny⁶. Od Siudien iiber Hysterie (1895) Freud przyjmuje warstwowy układ nieświadomości: wspomnienia tworzą „archiwum” nadbudowane nad „patogennym jądrem”. Analiza polega na przedarciu się poprzez owo „archiwum” do źródła choroby, a więc dekonstrukcji (= rozbiórce) tekstu wspomnień i skonstruowaniu nowego tekstu, wyjaśniającego powody zaburzeń. Ten nowy tekst to właśnie interpretacja.

Ewolucja poglądów Freuda każe wydzielać d w i e topiki psyche.

A. Od roku 1900 Freud mówi o trzech systemach: Świadomość (Św), ściśle powiązana z percepcją, wiąże nas ze światem i każe nam działać wedle racjonalnych kryteriów. Przedświadomość (Ps'w) kryje w sobie to, co potencjalnie może zostać uświadomione (pamięć, wiedza), tu rodzi się werbalizacja nieświadomych wyobrażeń. Z kolei Nieświadomość (Nsw) zawiera w sobie wszystko to, co nie może nigdy zostać uświadomione i co należy do sfery popędowej (biologicznej), co tworzy treści wyparte, które nigdy nie dostały się do Przedświadomości. Das Unhewufite (to, co nieświadome) to „reprezentant popędu”. To, co nieświadome, nigdy nic pojawia się jako takie, lecz tylko poprzez znakowe reprezentacje (co wymusi konieczność interpretacji). Szczególnie dotyczy to prag-

►-< Znb. Ilenneneulykti.

m negacja (niem. Verneinung) - według Freuda, proces, dzięki któremu intelekt uznaje to, co wyparte, pozostawiając je w stanie nienaruszonym w sferze emocjonalnej. Freud pisze o „intelektualnym przyjęciu wypartego przy utrzymaniu istoty wyparcia”. Analityk, starając się dotrzeć do tego, co stanowi istotę wypartego, dokonuje negacji negacji.

■ Kathexis (niem. Besetzung) - obsada libidinalna (= popędowa), oznaczająca, że energia psychiczna (seksualna) zostaje związana z jakimś wyobrażeniem lub obiektem. Termin wynaleziony przez angielskiego tłumacza Freuda Jamesa Stra cheya dla oddania niemieckiego słowa Bese/zung.

I Nychoanaliza

nień z dzieciństwa, które od Przedświadomości dzieli cenzura. Analityk będzie musiał zinterpretować objawy, symptomy, znakowe (językowe) reprezentacje wypartych popędów, by dotrzeć do źródeł choroby. System Ś w - P ś w jest oddzielony sztywno od N ś w. Każdy z systemów ma swoją funkcję, typowe procesy, swoje energie obsadzenia i treści wyobrażone. Przejście między nimi jest kontrolowane przez rozmaite cenzury.

Freuda dr topografia psychiki

Es - Ich --Ich = id • superego

B. Od lat dwudziestych Freud mów otrzech instancjach, między którymi nie ma już tak wyraźnych przegród: u. das Es (To, id⁷) to popędowy (nieosobowy) biegun osobowości (po raz pierwszy wprowadzony w pracy Das Ich und das Es, 1923), który z grubsza odpowiada Nieświadomości. Das Es to „wielki zbiornik libido", czyli energii seksualnej zmagazynowanej w biologicznych źródłach popędu (teoria ta jest znacznie bardziej naturalistyczna niż pierwsza). Das Es to nieposkromiony chaos, niezróżnicowany żywioł, który w przeciwieństwie do zorganizowanego das Ich (Ja), „nie ma żadnej organizacji”. Można powiedzieć, żc niczwiązana energia libidalna das Es rozpuszcza od dołu, rozmywa silny, kartezjański podmiot.

b. das Ich (Ja, ego). Ja zanurzone jest w To i funkcjonuje jako mediator między popędem a nakazami społecznymi, tworząc obronny biegun osobowości w konflikcie sił. Opozycja między Ja i To równa się opozycji między rozumem i namiętnościami.

c. Uber-Ich (Nad-Ja, super ego) to interioryzacja zakazów i nakazów (rodzicielskich, społecznych, kulturowych), sędzia (cenzor) Ja, instancja sumienia, samoobserwacji, uwewnętrznionych ideałów. „Powstanie Nad-Ja można opisać jako przypadek udanej identyfikacji z instancją rodzicielską”⁸.

■ \ (niem. Ich, łac. ego) - według Freu-flu, część aparatu psychicznego, usytuowana pomiędzy częścią popędową (niem. Es, lac. id) a częścią będącą intern ny/acją nakazów i zakazów społecz-nyi lt (rodzinnych) (niem. Uher-Ich, łac. Wj/tfrego). Ja jest obronnym biegunem Osobowości w konflikcie nerwicowym. Wk. nu epcji Lacana ego pojawia się jako mimik maskujący, dzięki wytwarzaniu spójnych wyobrażeń, pierwotną niezbor-........ lała (te corps morcele, ciała pokawałkowanego), Lacan odróżnia dwie instan-1 |e |a moi (które jest obrazem idealnym) 01 ał/ł (które odsyła do wywłaszczające-|io pot/.piku języka).

Energety aspekt A|

psychlczi

j A 1 p c k t energetyczny. Według Freuda, psychika jest rezerwuarem 1 rą / ąccj i przemieszczającej się energii popędowej (libido: „na-I zyw.uny tuk [...] energię takich popędów, które mają do czynienia z tym wsz.yttkim, CO można określić jako miłość”). Aparat psychiczny dąży do imzymania jej na możliwie najniższym poziomie. W związku z tym, że psy-1 lulu dąży do uniknięcia przykrości i dostarczania przyjemności (l.ustprin

/,ii pi n kładami angielskimi zwykło używać się w tym wypadku terminologii łacińskiej: id, ^pj(^ii lipnego, Pamiętajmy jednak, żc sam Freud nic stosował tych nazw, lecz wykorzystywał sysii <11 zaimków niemieckich: E* oraz Ich.

Il I o ud) Wykludy m w\t(/'u Jo /»ychoiiiiii/hy Nowy 1 yhl, tłum I’ I )ybcl, npriu Ił Reszke, ■ Wai"< m.i i<r)y