530,531

530

Teorie literatury XX

Althussera

pojęcie

nterpelacji"

sisty francuskiego, przyswojono sobie pojęcie „interpelacji”, czyli powoływania jednostki do roli podmiotu przez ideologię, która wmawia mu, że jego działania publiczne są wynikiem wolnej woli, choć tak naprawdę wynikają z przymusu związanego z zajętym przezeń miejscem. Z obydwu tych teorii wypływało przekonanie o konstruowaniu podmiotu przez ideologię, którą utożsamiono natychmiast z kulturą, odrzucając tradycyjne przekonanie marksistowskie

0    ideologii jako „złej świadomości”

1    zrównując ideologię z siecią wyobrażeń narzucanych jednostkom przez kulturę, w której chcą uczestniczyć. W ten sposób zarówno czytelnik, jak i widz zostali zdefiniowani jako podmiot wytworzony przez ideologię dominującą, czy będzie to ideologia mieszczańska (jak w powieści XIX wieku) czy ideologia maskulinistyczna (filmy hollywoodzkie). W pierwszym wypadku czytelnik powieści realistycznej zmuszony jest wierzyć, że rzeczywistość przedstawiona jest rzeczywistością istniejącą obiektywnie, a nie rzeczywistością skonstruowaną przez określoną pozycję narratora. W drugim wypadku kulturowa analiza filmu — dokonana po raz pierwszy w roku 1975 przez Laurę Mulvey'⁶ -pokazuje, jak to kobieta w filmie nie istnieje autonomicznie, lecz jest efektem projekcji męskiego spojrzenia, które absolutnie dominuje w przestrzeni widzialności. Z tego powodu płeć staje się nieuchronnie płcią kulturową (getider), albowiem okazuje się rezultatem ideologicznej (czyli wyobrażonej) manipulacji.

■ IDEOLOGIA — słowo WproWlld przez francuskiego filozofa Anioł Luisa Claude’a Destutta dc Traty w cy Elements d"uUologie (1801 -1 Hi 1A oznaczenie badań nad ideami, zukl; jącymi racjonalne dociekanie źródeł w celu odróżnienia prawdziwej w! od potocznych opinii lub wierzeń gijnych. W rozumieniu marksistów ideologia oznaczała zbiór postaw 1 skujących prawdziwą naturę życiu » łecznego i w ten sposób uzasadniaj panowanie jednej klasy nad drugą L Engelsa ideologia równała się „fałsz świadomości”. Dziś terminu „idcol używa się w bardziej neutralnym zti niu.jako zbioru przeświadczeń i wyok żeń na temat rzeczywistości, nadająt jednostce społeczną tożsamość. We® Karla Mannheima, „społeczeństwo je się analizować, albowiem jego c/l( kowie noszą w głowach swego rod ju obraz tego społeczeństwa”. Zgodni wpływową definicją Louisa Althu ideologia to „system przedstawień -żony z idei, pojęć, mitów lub obra dzięki któremu ludzie przeżywają ją wyobrażoną relację do rzcczywl warunków egzystencji”. Zdaniem T ry ego Eagletona, ideologia oznacza kompleks praktyk znaczących i pr< symbolicznych w danym społeczcńst „[...] odsyła ona raczej do sposobu, w ki jednostki »przeżywają« swoje jiri tyki społeczne, niż do samych prak; Badanie ideologii oznacza w tej p spektywic analizę sposobów, za potu których: a) jednostka staje się podm tern działań społecznych; b) rzcczywfc tość społeczna zostaje uporządko na przez system przedstawień i prakr symbolicznych; c) przedstawienia /.o»t| ją wyprodukowane i rozpowszechnili!! w społeczeństwie.

¹⁴ Zob. L. Mulvey, Visual Pleasure and Narrative Cinema, |w: | idem, Pisuat and Ot het P/e,iin res, Basingstoke 1

1¹ ni lania kulturowe    531

i w-.paniaty świat

Badania kul rowe w Anyl I Ameryce

W Anglii zapanowały rządy konserwatystów (okres zwany thatcheryzmem, Bfijyo), angielskie badania kulturowe utraciły swój impet, co wiązało się T|4|il i wic- z ich mocno lewicowym programem, opartym na walce klas i ana-Pfnn sów hegemonii. Choć w Stanach Zjednoczonych ten sam okres ozna-nti|dv republikańskie (Reagan, Bush), to jednak badania kulturowe właś-•trdy zaczęły dominować w amerykańskiej Akademii, choć z nieco innych łflow niż w Anglii. Okazało się bowiem, że w wielokulturowej Ameryce, Blin iwanej przez kulturę popularną, analiza kulturowa jest niezbędną stra

Od tiloralui społecroAi konsumpe

■    linmeneutyczną, odsłaniającą mechanizmy życia codziennego. Z tego po p iii i ie i v kańskie badania kulturowe chętnie zrezygnowały z czytania teks-■fprai kich dla nich samych, przechodząc szybko do problemów znacznie hycli; medialnego konstruowania znaczenia w społeczeństwie konsump-■l. 11 podstaw tego zwrotu widzieć należy dwa „fakty” kulturowe: zmierzch ^■Dlogii New Criticism, która oparta była na bezinteresownej, estetycznej ■^c lekstu pozbawionego jakichkolwiek społecznych i politycznych impli-1, I ki y/ys /be American way oflifc, którego przejawy dostrzec można było Wito w ki etycznych reakcjach na wojnę w Wietnamie, jak i w młodzieżo-

itonliktilturae.

Srkola Franklurc w Arneryc

Itniii inni takiej postawy w Ameryce byli bez wątpienia wybitni przedstawi-I tuk zwanej Szkoły Frankfurckiej, przebywający na emigracji Theodor pingi mul Adorno (1903-1969) i Max Horkheimer (1895-1973), którzy je

■    rozdziałów słynnej Dialektyki Oświecenia (1947) poświęcili przemysłowi hraliirtiiii jako nieszczęsnej konsekwencji samowładztwa instrumentalnego

u............ującego życie samo (w tej perspektywie Hollywood był równie cy-

11.' I .Wic, cmowy 1 barbarzyński co hitlerowski plan masowej zagłady), zaś Wilnu u > w późnych latach trzydziestych i połowie lat pięćdziesiątych opu-JWill 1 zlery duże eseje na temat kultury popularnej, w tym błyskotliwą ana-ptlln yki astrologicznej w „Los Angeles Times”'⁷.

Siuda ki dekonał

■jidzirtwo frankfurtczyków przez dziesięciolecia pozostawało w uśpieniu, Z powodu panowania w amerykańskich badaniach literackich paradyz, fu n I tualnego, związanego przez palestyńskiego krytyka i amerykańskiego Horn F.dwarda Saida z dekonstrukcją Derridy. W artykule Criticism Hetween aml System"' (opublikowanym po raz pierwszy w roku 1978^,9) Said ze-" i' 1.1 >ą dwie postawy - Derridy i Foucaulta - i dochodzi do wniosku, że HM, „redukując praktyki dyskursywne do tckstualnych śladów”, separuje ul \ ... I świata, druga zaś, kładąc silny nacisk na społeczne reguły konstruowa

/ul' I W Adorno, The Stan Down to Earth and Othrr Essays on tbe Irrational in Cultitre, n 11 wnięp S, Cbnk, London-Ncw York 1994.

p,W N.ild, Tbe Worki, the Text, and tbe Critic, Cambridge, Miisk. 1983.

płrm, The Problem ofTextnakty: "Ikuo Exemptary Poii/ions, „Crltical Inąulry" 1978, t. 4,