542 543 2

Rząd: Pentazonia

Oskórek gładki, połyskujący; tergity łukowato zagięte na stronę brzuszną (ryc. 203D). Ostatnie odnóża tułowia wykształcone w narządy przytrzymujące partnera w czasie kopulacji. Większość tropikalna (ok. 250 gatunków). Postacie dojrzałe tropikalnych gatunków duże. do 10 cm długie, mogące się zwijać w kulki. Mają narządy strydulacyjne na tergitach, wydają dźwięki przypominające głosy niektórych ptaków nocnych. W strefach o klimacie umiarkowanym nieliczne (w Polsce 10 gatunków).

Skulica obrzeżona — Glpnieris marginata^występuje w lasach bukowych i na równinach o podłożu gliniastym. Samica zaopatrzona w 17, samiec w 19 par odnóży lokomocyjnych. Przy podrażnieniu zwija się w zwartą kulę. Nie ma gruczołów obronnych.

Rząd: Helminthomorpha

Obejmuje większość dwuparców, ok. 7 500 gatunków. Oskórek gładki, segmenty mniej lub bardziej cylindryczne, liczne. Samce mają gonopody.

Mnogosz właściwy — Polyzonium germanicum występuje w Polsce, w miejscach ciemnych, wilgotnych.

Rodzina krocionogi (synonim: julusy; fot. 17B) — Julidae jest bardzo liczna w gatunki, niektóre z nich są szkodnikami roślin uprawnych. Należący do rodziny krocionóg krwawoplamisty — Blaniulus guttatus występuje w Polsce w ogrodach warzywnych (ryc. 203C).

Olbrzym seyszelskj.— Spirostreptus seychellarum^ żyjący w strefach tropika-Inyćh, dochodzi do 29 cm długości, a szerokość jego ciała wynosi 2 cm.

Podgromada: skąponogi — Pauropoda

Diagnoza: wije mające tylko jedną parę szczęk, o tułowiu zbudowanym z 11 — 12 segmentów, zaopatrzonym w 9 —10 par odnóży; tergity segmentów tułowia, u większości gatunków, połączone parami w jednolite płytki; otwory płciowe z przodu tułowia.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Podgromada obejmuje wije przodopłciowe w większości żyjące w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Ok. 380 gatunków (ok. 30 w Polsce). Przebywają w miejscach o ustabilizowanej wilgotności, w ściółce leśnej, pod kamieniami, w kępach torfowców, na wybrzeżach morskich, pod dużymi kamieniami w zasięgu fal, ogrodach, inspektach, cieplarniach. Skąponogi odżywiają się tkankami roślin, żywymi i obumarłymi, nieliczne są drapieżne.

Budowa zewnętrzna

Skąponogi są drobne, 0,5-2 mm długie. Mają różny wygląd, są smukłe, z długimi odnóżami, albo krótkie, krępe.

Głowa jest niewielka. Brak oczu, natomiast występują na głowie parzyste płytkie zagłębienia, wypełnione płynną substancją, przykryte przejrzystym oskórkiem, dochodzą do nich nerwy z protocerebrum, zwane są pseudoocz-kami (są przez niektórych porównywane z narządem T6mósvary’ego). Czułki są cztero- łub szcścioczłonowe, na ostatnim członie osadzone są dwie gałązki zakończone delikatnymi długimi biczykami (ryc. 203E), czym przypominają czułki ł pary skorupiaków. Z kolei każdy biczyk wewnętrzny jest rozwidlony, a w rozwidleniu, u większości skąponogów, występuje maczugowaty, parzysty lub nieparzysty, wyrostek zmysłowy. Żuwaczki są jednoczłonowe, zaopatrzone w zęby do żucia lub kolce. Szczęki I pary są dwugalęziowe, ale nie mają głaszczek. Szczęki II pary nie występują.

Tułów zbudowany jest z 11-12 segmentów. Cechą charakterystyczną większości skąponogów jest połączenie parami tergitów na tułowiu, w jednolite duże płytki. Tylko najprymitywniejsze skąponogi mają 11 -12 tergitów. Strona grzbietowa jest przykryta najczęściej sześcioma tergitami i tergitem telsonu (ryc. 203E). Płytki nieznacznie zachodzą na siebie. Pierwszy segment, zwany szyjnym, jest drobny i podobnie jak telson, u większości form, jest pozbawiony odnóży. Skąponogi mają więc 9-11 odnóży lokomocyjnych, rzadko 10.

Budowa wewnętrzna

Oskórek jest cienki gładki, albo gruby porzeźbiony. Pokryty jest włoskami czuciowymi, różnego kształtu i długości. Na tergitach występują szczególnie długie włoski.

Większość skąponogów nie ma tchawek. Tylko przedstawiciele rodziny Millotauropodidae mają tchawki, a przetchlinki zlokalizowane są u nich na biodrach odnóży tułowia. Wszystkie nie mają układu krwionośnego. Jako narządy wydalnicze funkcjonują szczątkowe gruczoły szczękowe i para cewek Malpighiego.

Gonady są nieparzyste, zlokalizowane po stronie grzbietowej, nad układem pokarmowym. Gonodukty parzyste otwierają na 3 segmencie tułowia.

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Skąponogi są rozdzielnopłciowe. Samce produkują spermatofory. Z jaj wylęgają się larwy z 3 parami odnóży lokomocyjnych, dalszy rozwój jest anamorficzny.

SYSTEMATYKA

Rodzina Millotauropodidae obejmuje 5 gatunków, żyjących w Afryce. Mają one 12 tergitów i 11 par odnóży lokomocyjnych. Mają tchawki.

543