74u

WYKŁAD 6

wychwytywane. Składniki te, występujące równocześnie z innymi, określane są jako cechy dystynkty wne. Na przykład tym, co różni znaki dom i tom, głos i kłos jest cecha nagłosowych spółgłosek, tworząca opozycję: ‘dźwięczność' (aktywny udział wiązadeł głosowych przy d i g) i ‘bezdźwięczność’ (brak udziału wiązadeł przy / i k). Diakryty, zwane w językoznawstwie fonemami, stanowią połączenia jednocześnie występujących cech dystynktywnych, np. fonem /// to połączenie bezdźwięczności (w opozycji do d), zwartości (w opozycji do s), przednio-językowości (w opozycji do np. k), ustności (w opozycji do n).

Z fonemów budowane są jednostki znaczące. Najmniejsze z nich, dalej nierozkładalne to morfemy. Wchodzą one w skład jednostek słownikowych bądź jako jedyne ich składniki przy leksemach niepochodnych (np. tam, dom-, pies-, kot-), bądź jako ich części przy leksemach pochodnych (np. dom-ek, pies-ek, ps-ina, koc-ur). Morfemy służą też w językach fleksyjnych do budowania członów składniowych z jednostek słownikowych odmiennych: dom-owi (np. Przyglądam się domowi), kot-em (Zachwycam się tym kotem) itp. Leksemy nieodmienne wchodzą do zdania w niezmienionej postaci, np. Zaraz tu przyjdę.

Jak widać, wyróżniają się trzy typy morfemów: takie, które odsyłają do świata pozajęzykowego, pełniąc funkcję referencjalną (dom-; pies-l/ps-; kot-/fkoć-!/koc-)- nazywa się je morfemami leksykalnymi (przy pewnej konwencji - rdzennymi), takie, które współtworzą leksemy pochodne (np. -ur w koc-ur, -ek w kot-ek, -ina w koc-ina) - nazywa się je słowotwórczymi, oraz morfemy typu -em, -owi, nazywane morfemami fleksyjnymi (przy pewnej konwencji - gramatycznymi). O różnych trudnych problemach związanych z definicją i klasyfikacją morfemów powiemy w wykładzie następnym.

Konstrukcje morfemowe, stanowiące przekształcenia leksemów odmiennych (pisarz-em, kot-u), oraz leksemy nieodmienne wypełniane przez jeden morfem (np. zaraz, tam, wczoraj) bądź wielomorfe-mowe (po polsku) wchodzą w skład jednostek wyższego rzędu, tzn. grup składniowych i zdań, które tworzone są według określonych schematów syntaktycznych. Na przykład zdanie: Mój przyjaciel dostał wczoraj pięknego psa jest realizacją schematu: ‘Ktoś dostał roś’ /. pierwszą grupą w mianowniku i drugą w bierniku, a poszczególne

........ zostały rozwinięte według reguły: określnik przymiotnikowy

l' l|".i/,|dl uwiije się syntaktyczńie i gramatycznie nadrzędnemu rze-

i oWIłllmWl

Przedstawioną hierarchiczną budowę języka można pokazać w postaci tabeli (por. s. 76), która stanowi pewną modyfikację (uwzględniającą specyfikę języków fleksyjnych) tabeli, zamieszczonej w książce A. Wierzbickiej: O języku dla wszystkich (1967, s. 70).

Jak pokazuje tabela zdania pojedyncze i złożone (a ściślej ich schematy) zamykają zasadniczo hierarchicznie zbudowaną strukturę systemu językowego. Są podstawą tworzenia tekstów, które mogą być nieskończenie rozbudowywane przez dodawanie nowych zdań, utworzonych zgodnie z regułami gramatyki. Jednak struktura tekstu wielo-zdaniowego rządzi się już odrębnymi, swoistymi prawami, wykorzystującymi oczywiście leksykalne (a więc systemowe) wykładniki spójności, nie są to jednak reguły gramatyczne w ścisłym sensie. Przypomnijmy w tym miejscu (była o tym mowa na s. 35), że współczesne językoznawstwo rozszerza granice systemu językowego o zjawiska wykraczające poza reguły tworzenia zdania (por. gramatyka dyskursu, gramatyka tekstu, pojęcie tekstemuj. Bartmińskiego 1998), wprowadzając pojęcie wzorców (gatunków) wypowiedzi jako pewnych typów tekstów rządzących się określonymi prawami i regułami, jakby swoistą gramatyką. Jednakże jest to rozszerzenie tradycyjnego rozumienia gramatyki w ścisłym sensie, która w zasadzie kończy się na regułach budowy zdania złożonego.

Przedstawiona dalej tabela, ukazująca jednostki języka, pokazuje też wyraziście zakres i przedmiot poszczególnych dyscyplin lingwistycznych (tworzących tzw. językoznawstwo wewnętrzne), opisywanych w każdym podręczniku gramatyki określonego języka. I tak: systemem fonologicz-nym (repertuarem fonemów i ich wzajemnymi relacjami oraz cechami dystynktywnymi, wykorzystywanymi do budowy fonemów) zajmuje się fonologia, typami morfemów i ich konstrukcjami, a więc leksemami pochodnymi i konstrukcjami fleksyjnymi zajmuje się morfologia. Leksemy pochodne i niepochodne opisuje leksykologia. Wyłącznie leksemy pochodne są przedmiotem słowotwórstwa, a budową form fleksyjnych wyrazów odmiennych zajmuje się fleksja. Reguły składniowe, pozwalające budować zdania pojedyncze i złożone, a w ich obrębie tworzenie rozwiniętych grup syntaktycznych, są przedmiotem składni. Dyscyplinę opisującą jednostki i konstrukcje znaczące w ich aspekcie semantycznym, a więc znaczenia morfemów, jednostek słownikowych, konstrukcji fleksyjnych, zdań i bardziej złożonych komunikatów, stanowi szeroko pojęta semantyka.

I wreszcie należy na koniec wspomnieć o dziale językoznawstwa, zwanym morfonologią. Opisuje ona oboczności fonologiczne zachodzące 7 5