78,79

ze swoim najbardziej wykrystalizowanym składnikiem: światem przedstawionym, kształtuje się w wyniku tych wszystkich operacji semantycznych. Modelem świata przedstawionego jest zawsze — co wiemy — określony sposób pojmowania świata rzeczywistego, ale model ów nie może się w ogóle inaczej zrealizować jak tylko w materiale znaczeniowym wypowiedzi. Mówiąc o świecie przedstawionym utworu literackiego, posługujemy się takimi określeniami, jak „zdarzenie”, „przebieg zdarzeń”, „postacie” itp., ale przecież nie powinniśmy nigdy tracić z oczu okoliczności, że te fikcyjne desygnaty są jak gdyby zaprojektowane w sferze semantycznej utworu. Porządek owych dających się wyobrazić desygnatów jest wyznaczany przez porządek przybywających w wypowiedzi znaczeń. Tak więc styl i kompozycja jak gdyby zbiegają się w obszarze semantycznym utworu; tu znajduje się wspólne im podłoże. I chociaż kompozycja ma własne reguły scalania i hierarchizowania świata przedstawionego, to przecież nic może ona zaistnieć inaczej jak tylko poprzez określoną realizację stylistyczną.

4. PODSTAWO Vi C SKŁADNIKI TREŚCI UTWORU

W obrębie treści utworu można wyróżnić dwa zasadnicze zakresy: sferę zjawisk, zobiektywizowaną w stosunku do autora, niejako oderwaną od niego w rezultacie procesu twórczego i poddaną działaniu immanentnej celowości, oraz sferę, w której dochodzi mniej lub bardziej do głosu autorskie stanowisko zarówno wobec tamtej sfery, jak też wobec rzeczywistości pozaliterackiej. Pierwszy zakres — to fikcyjny świat przedstawiony dzieła, drugi zakres — to zawartość ideowa dzieła.

Świat przedstawiony stanowi kombinację pewnych mniejszych jednostek, z których najbardziej elementarne są motywy. Motyw jest najmniejszą calostką kompozycyjną utworu. Nie znaczy to, że jest całostką niepodzielną. Mniejsze od niego cząsteczki nie mają już jednak charakteru jednostek' kompozycyjnych: są to drobiny znaczeniowe niesione przez określone „porcje” wypowiedzi — słowa, zdania etc. Pomiędzy motywem jako całością a jego cząstkami składowymi przebiega granica oddzielająca poziom świata przedstawionego od językowo-semantycznego poziomu wypowiedzi. Wśród motywów wyróżnić można motywy dynamiczne, rozwijające świat przedstawiony w czasie (np. zdarzenia), oraz motywy statyczne (np. rzeczy, wyglądy), poprzez które kształtuje się przestrzeń przedstawionego świata.

Połączenia motywów tworzą całostki wyższego rzędu, takie — przykładowo — jak przebiegi zdarzeń, tło, postacie itp. Połączenia te mogą mieć bardzo różny charakter; w grę wchodzą — najogólniej biorąc — cztery rodzaje związków pomiędzy elementami świata przedstawionego: a) związki polegające na następstwie motywów w czasie; b) związki przyczynowo-skutkowe (motyw A, np. określona decyzja postaci, warunkuje przyczynowo wystąpienie motywu B, np. śmierci innej postaci); c) związki celowościowe (teleologiczne), polegające na tym, że pewien ciąg motywów (A B C D...) podlega jako całość dążeniu do określonego celu (np. bieg zdarzeń w powieści kryminalnej zmierzający nieuchronnie do zdarzenia finalnego lub rozwój motywów w utworze lirycznym o wyraziście zarysowanej poincie); d) związki funkcjonalne (motyw A i motyw B warunkują się wzajemnie, tworząc w tym wzajemnym oddziaływaniu całość wyższego rzędu, np. kombinacja dwóch lub więcej motywów statycznych składających się na wygląd bohatera, lub połączenie motywu statycznego, np. krajobrazowego, z dynamicznym, dające łącznie samodzielny epizod fabularny).

W obrębie świata przedstawionego znajduje się zawsze jakiś centralny zespól motywów (lub nawet jeden motyw), który zapewnia owemu światu wewnętrzną spoistość. Ten główny element świata przedstawionego to temat utworu. Można by powiedzieć, że świat przedstawiony powstaje ze względu na ów centralny składnik, że obudowuje się wokół niego, narasta zarówno w czasie, jak i wszerz — poprzez motywy statyczne. Tematem np. Sienkiewiczowskiego Latarnika są losy tytułowego bohatera od momentu przyjęcia przezeń posady na latarni do usunięcia go z pracy za niedopełnienie obowiązków. Tematem Zemsty Fredry jest spór dwóch sąsiadów o mur dzielący ich posesje. Tematem cyklu Trenów Kochanowskiego jest uczucie bólu ojcowskiego po śmierci córeczki.

Zarówno temat utworu, jak i szerzej: świat przedstawiony — kształtują się na podstawie pewnego zasobu elementów, które są dla pisarza budulcem. Mogą to być zjawiska zaobserwowane przez niego w życiu codziennym, znane mu z osobistego doświadczenia lub dostarczone przez inne utwory, przez zapisy dokumentalne, gazetę, kronikę historyczną, czerpane z mitologii, z folkloru itp. Ten wyzyskany przez autora

79