88�

WYKŁAD 6

Wspomnijmy jeszcze na koniec o ważnym dla fonologii pojęciu neutralizacji opozycji fonologicznej.

Opozycja fonologiczna, z którą wiąże się w danym języku rozróżnianie znaczeń, może w pewnych warunkach ulegać zawieszeniu, zniesieniu (tzw. neutralizacji), tzn. przestaje sygnalizować odrębność znaków, np. / i d, oponujące w wyrazach tom i dom, tama i dama i in., w wygłosie i przed spółgłoskami bezdźwięcznymi przestaje różnicować znaczenia, np. but i bud (genetivus pluralis od buda) wymawiane są identycznie. Podobnie d w wyrazie kładka jest wymawiane jak /. W tych pozycjach t i d nie przeciwstawiają się sobie: realizowany jest człon bezdźwięczny.

Tego typu neutralizację, przy której jeden człon jest wykluczony, a z reguły pojawia się w jego miejsce drugi, nazywa się neutralizacją wykluczającą. Występuje także neutralizacja zwana alternatywną, przy której może pojawić się którykolwiek z członów opozycji. Na przykład opozycja s : ś, dystynktywna w parze nos : noś (rozkaźnik od nosić), ulega zawieszeniu w warunkach upodobnienia do głoski miękkiej, np. wyraz bezcielesny może być wymówiony jako besćelesny lub beśćelesny bez zmiany znaczenia. Szerzej o neutralizacji w polskiej fonologii mowa jest m.in. w pracach M. Wiśniewskiego (1997), B. Klebanowskiej (1990).

Wykład 7

Podsystem morfologiczny. Słowotwórstwo a fleksja: pomnażanie słownictwa i tworzenie członów wypowiedzi

Jak pokazywaliśmy w poprzednim wykładzie (s. 74), najmniejsze jednostki znaczące - morfemy mogą być jedynymi składnikami leksemów, tzn. jednostek słownikowych (np. tam, teraz, dom-), a mogą je współtworzyć wraz z innymi morfcmami, jak w przypadku leksemów pochodnych (motywowanych), np. teraź-niejsz-(y), dom-ek-(0), dom-ow-(y). Tworzą one również formy fleksyjne leksemów odmiennych (np. dom--em, dom-owi, teraźniejsz-ym), przysposabiając je tym samym do pełnienia funkcji członu składniowego w wypowiedzeniu. Jednostki leksykalne jednomorfemowe są, jak było widać z przykładów, dwojakie: nieodmienne (typu tam, teraz), wchodzące do tekstów w niezmienionej postaci, oraz odmienne (typu dom-, pies-), wchodzące do tekstów zawsze w połączeniu z jakimś morfemem fleksyjnym. W szczególnym przypadku może on mieć postać zerową, jak na przykład w mianownikowej formie wyrazu dom0 (Dom stal na wzgórzu).

Widać więc, że morfemy są trojakiego rodzaju (określiliśmy je wstępnie jako leksykalne, słowotwórcze i fleksyjne, por. s. 74) oraz służą dwóm podstawowym operacjom: konstytuowaniu i współtworzeniu jednostek słownikowych oraz przekształcaniu leksemów odmiennych w człony składniowe. W dalszym ciągu omówimy kolejno kwestie związane z definicjami poszczególnych typów morfemów i ich klasyfikacją, problem granicy między słowotwórstwem i fleksją, a następnie rolę słowotwórstwa w systemie językowym oraz rolę fleksji jako mechanizmu sygnalizowania relacji składniowych i kategorii gramatycznych.

7.1. Definicja morfemu. Typy morfemów i ich klasyfikacje

Morfem - najmniejszą jednostkę znaczącą, występującą empirycznie (w wypowiedziach) albo w różnych postaciach (allomorfia) (por. s. 94), np. p'es-Hps-Hpś- (por. psa, psi), albo w jednakowej postaci, np. dam-, można zdefiniować roboczo jako:    89