baśń1

Baśń ludowa a literacka

Rozważania na temat baśni folklorystycznej jako podstawy literackiej parafrazy wypadałoby zacząć od banalnego przypomnienia, że najbardziej popularne opowieści zawarte w dziecięcych „książkach z bajkami” (o Kopciuszku, żywej wodzie, Czerwonym Kapturku czy siostrze siedmiu kruków) wywodzą się bezpośrednio bądź też za pośrednictwem wcześniejszych adaptacji literackich z ludowej tradycji narracyjnej. Stąd też w dyskusjach i polemikach towarzyszących recepcji baśni, od czasów pozytywizmu niemal, zawsze pojawia się (problem jej zależności od ludowego wzorca rozumianego jako układ odniesienia, a także źródło wątków, motywów oraz określonych form językowo--Sitylistycznych h

Większość wypowiedzi poświęconych temu zagadnieniu zdradza przy tym swoiście ambiwalentny stosunek ich autorów do ludowej tradycji: akcentują oni wprawdzie istotne wartości humanistyczne i,kulturo we folkloru, decydujące o potrzebie jego popularyzacji, ale zarazem zwracają uwagę ,na konieczność „komentowania”, „poprawiania” i specyficznego „dowartościowywania” tradycyjnych przekazów ludowych. Pogląd ten zdają się potwierdzać twórcy i krytycy często reprezentujący różne pokolenia i epoki historycznoliterackie. Wystarczy porównać znamienną wypowiedź Adolfa Dygasińskiego zamykającą dokonaną'przez niego adaptację ludowej baśni o Waligórze i Wyrwidębie: „Czyż potrzebujemy wam mówić, że nie ma w tym ani śladu prawdy? Jeist dowodem braku oświaty, jeśli ktoś takie dziwne wypadki może uznawać za prawdziwe” ², ze stwierdzeniem Hanny Januszewskiej, że „należy wyrębie w małym czytelniku właściwy stosunek do baśni i właściwą ocenę bajkowych zdarzeń” ³. Właściwy stosunek do baśni, zdainiiieim obojga autorów, polegać ma głównie na umiejętności poznawczego a także — w konsekwencji. — emocjonalnego zdystansowania się wobec historii nieprawdziwych, przechowywanych w gminnej tradycji. Niepokój wymienionych autorów budzi przede wszystkim stan świadomości przewidywanych adresatów, ich niepełna orientacja w złożonych .sprawach otaczającego świata, charakterystyczna dla wieku dziecięcego gotowość przyjęcia „ładnego zmyślenia” za prawdę ⁴.

Aby nie dopuścić-do „dezinformacji” małego czytelnika, nie waha się Dygasiński (a w ślad za nim wielu autorów reprezentujących tę odmianę baśni) rozwiać iluzję, a nawet bezlitośnie wykpić te treści folkloru, które śnie poddają się racjonalnej interpretacji — odbiorca ma wiedzieć,. że zawarte w opowiedzianej mu historii cuda i dziwy „z pewnością ;się nie zdarzyły, jeno w nie opowieść pogwarki babek i prządek przy-

Dygasińśki, jako typowy przedstawiciel pokolenia pozytywistów, za główny czynnik ograniczający udział tekstów tego gatunku w kształtowaniu osobowości dziecka uznaje więc rzekomy eskapizm baśni, jej nikłe wartości poznawcze, niewyraźny przedział między realnością a fikcją, 'prawdą a wyobrażeniem. W bliskim mu modelu literatury doraźna użyteczność i walory edukacyjne, dzięki którym młody odbiorca przygotowywany był do przyszłego „dorosłego” życia, zdominować musiały poddane ostrej selekcji wątki fantastyczne, nie odpowiadające wprost na konkretne zamówienie wychowawcze.

Nie tylko jednak obawa przed pomieszaniem przez

71