CCI20081203004

64

dzieli tekstologów i jest przedmiotem nigdy nie wygasającej dyskusji. Przyjęcie bowiem pierwszego lub ostatniego wydania za podstawę druku nie tylko pociąga za sobą istotne konsekwencje dla brzmienia tekstu (przykłady zostały przytoczone wyżej), ale jest też wyrazem rozumienia procesu literackiego, wynika ze sposobu widzenia przez edytora zjawisk literatury.

I .Editio ultima, czyli ostatnie skontrolowane przez autora wydanie dzieła (lub: ostatnia skontrolowana przez autora publikacja w innej utrwalonej formie, na przykład jako druk w czasopiśmie). Za przyjęciem tego typu podstawy przemawiają następujące argumenty:

a) . Autor ma nieograniczone prawo do zmian w swym własnym utworze. Może je wprowadzać w każdej chwili, przy każdej kolejnej publikacji. Jeśli tak - to poprawce wprowadzonej do kolejnej redakcji towarzyszy autorska rezygnacja z brzmienia wcześniejszego.

b) . Zmiany te często powołują utwór doskonalszy od jego wersji poprzednich. Kształt ostatni utworu często bywa „poprawiony", artystycznie dojrzalszy.

c) . „Ostatnia wola” autora przez niektórych edytorów uważana jest za ważniejszą niż wcześniejsza.

Przyjęcie editionis ultimae za podstawę druku obwarowane bywa na ogół następującym zastrzeżeniem: jeśli w wyniku wprowadzonych zmian zostaje w sposób istotny zmieniony kształt artystyczny utworu lub jego sens ideowy - w drodze wyjątku powinna być przyjęta inna podstawa; może nią być nawet editio princeps.

1. Editio princeps. Terminem editio princeps określany będzie umownie ten typ podstawy, który stanowi pierwszą publikację tekstu skontrolowanego przez autora. W literaturze przedmiotu nie zdecydowano, czy ma to być pierwodruk w czasopiśmie, czy pierwsze wydanie książkowe, czy też inna analogiczna (a więc pierwsza publiczna, utrwalona w inny sposób) prezentacja tekstu; na ogół przyjmuje się pierwsze wydanie książkowe. W każdym wypadku jest to tekst reprezentujący wczesną, ale skończoną, zaakceptowaną autorsko i przedstawioną publicznie fazę procesu twórczego.

Za podstawą tego typu przemawiają następujące argumenty (częściowo polemiczne w stosunku do przytoczonych poprzednio):

a). Wydanie ostatnie wcale nie musi być lepsze od pierwszego. Zdarza się, że autor pod naciskiem okoliczności zewnętrznych (krytyka, cenzura) lub w wyniku zmiany własnego stanowiska przygotowuje zupełnie nową wersją utworu, wcale nie doskonalszą od pierwszej. (Jako przykład cytuje się zwykle Jerozolimę wyzwoloną i o osiemnaście lat późniejszą Jerozolimę zdobytą Tassa). W trakcie „ulepszania” dzieła pisarz często wprowadza nowe błędy. Zwykle autor troskliwiej dogląda pierwszego wydania swego nowego utworu, niż wydań następnych.

b). Termin „ostatnia wola" w odniesieniu do edytorstwa i tekstologii jest nadużyciem terminologicznym. Został przeniesiony mechanicznie z języka prawnego, w którym oznacza ostatnią wersję testamentu, unieważniającą wszystkie poprzednie. Autor nie ma mocy unieważnienia ogłoszonego dzieła. Raz opublikowane, wchodzi ono w życie literackie, staje się przedmiotem recepcji czytelniczej i krytycznej, wywiera wpływ na odbiorcę, budzi polemiki, naśladownictwa, może wpływać na rozwój twórczości samego autora (na przykład wskutek uwag krytyków), inspirować palinodic. współkształtować nurty literackie. Tego oddziaływania utworu nie uchylają późniejsze zmiany, nie działają one bowiem wstecz; konstytuują nowe zjawisko literackie.

i    c). Za wydaniem pierwszym jako podstawą druku przemawia moment

historyczny: to właśnie w chwili powstania dzieło jest najdokładniej skorelowane z kontekstem życia społecznego, politycznego i literackiego, z podłożem kulturowym, z którego wyrasta, i ten kształt, jaki mu autor nadaje pod wpływem pierwszych impulsów twórczych, stanowi artystyczną reakcję pisarza na świat i historię. I odwrotnie: dzieło tę historię zaczyna współtworzyć. Toteż ten kształt utworu powinien się pojawić w głównym zrębie edycji.

d). Jeśli wprowadzane przez autora zmiany edytor uznaje za istotne na tyle, że to one mają wyznaczać moment ukończenia dzieła (a to sugeruje podstawa typu editio ultima), za czas powstania utworu trzeba by przyjąć ów moment ostatni. Inne byłoby wówczas zaszeregowanie chronologiczne dzieła, inne więc miejsce w układzie edycji (zakładając, że chronologia jest jednym z kryteriów układu). Kształt ostateczny dzieła odzwierciedla bowiem świadomość artystyczną i ideową autora z owego okresu późniejszego, a nie z czasu pierwszej jego publikacji.

Problem wyboru między obydwoma typami podstawy druku - i spór o nie - pojawił się w końcu XIX wieku, pod presją pozytywistycznych nurtów myślenia, w wyniku dążenia do maksymalnie obiektywnej, sprawdzalnej i zracjonalizowanej wizji nauki o literaturze. (Z tychże źródeł.