DSC01421

246

246

W klimacie i wieku filozofii i rozumu...

Filozofia oświecenia

Mimo iż jednym z synonimów oświecenia jest nazwa „wiek filozofów”, określenie to -rozpropagowane przez twórców programu epoki - może być mylące. Filozofowie tego czasu nie byli bowiem wielkimi myślicielami tworzącymi nowe systemy czy teorie filozoficzne, a raczej popularyzatorami idei filozoficznych.

WIEK FILOZOFÓW

Największy filozof XVIII w., w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, profesor uniwersytetu w Królewcu, Immanuel Kant (1724--1804), tylko w młodości był związany myślowo z oświeceniem i jego ideami. U końca swej drogi intelektualnej krytykował entuzjazm epoki dla rozumu, i to zarówno jako narzędzia poznania pewnego, jak i w znaczeniu rozsądku pozwalającego dokonywać właściwego osądu rzeczywistości. Znamienne są tytuły jego największych dzieł: Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu i Krytyka władzy sądzenia.

OŚWIECENIE ANGIELSKIE Główne idee oświecenia narodziły się w Anglii już w pod koniec XVII w. Najwcześniejszym ich twórcą i reprezentantem był John Locke (czytaj: dźon lok; 1632-1704), z wykształcenia lekarz, z zawodu urzędnik i polityk, twórca nowoczesnego empiryzmu, którego założenia zawarł w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego. Locke jest także uznawany za prekursora liberalizmu.

Drugim wybitnym przedstawicielem oświeceniowej myśli brytyjskiej był Szkot pochodzący z Edynburga, David Hume (czytaj: dejwid hjum; r7n-i776), który swe główne dzieło Traktat

DZIAŁ J | OŚWIECENIE I PREROMANTYZM

o naturze ludzkiej napisał we Francji. W tekście tym rozważał kwestie związku doświadczenia z wiedzą, przedstawiając m.in. słynną krytykę pojęcia przyczynowości, w której wskazał róż* nicę pomiędzy następstwem zjawisk a ich wynikaniem (przykładowo: obserwaqa faktu, iż po naciśnięciu spustu strzelby nastąpi wystrzał, uprawnia nas jedynie do wniosku, że wystrzał następuje później niż nadśnięće spustu, ale nie jest jeszcze podstawą do twierdzenia, że naciśnięcie jest przyczyną wystrzału). Krytykował także możliwość dowiedzenia prawd religijnych.

OŚWIECENIE FRANCUSKIE Filozofowie francuscy tego czasu systematyzowali i uzupełniali filozofię odziedziczoną po poprzednikach, dodając nierzadko do jej dorobku cenne myśli. Wszystkich łączyło przywiązanie do wielkich idei oświecenia, niechęć do myślenia metafizycznego i scho* lastycznego (patrz: s. 246 w pierwszej części podręcznika), realizm i racjonalizm. Wszyscy uczestniczyli w imponującym projekcie jednocześnie intelektualnym i edukacyjnym, jakim była Wielka encyklopedia francusko (w podtytule: Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł).

TTwTbCENIE 1 PREROMANtYZM

²47

ujjwaźniejszą postacią tego środowiska był Wolter, który z racji plebejskiego pochodzenia gm doświadczył nierówności społecznych _cpoki. Wolter przeniósł do Francji myśl angielskiego oświecenia. Był autorem utworów publicystycznych i literackich, w tym słynnej powiastki filozoficznej Kandyd, w której m.in. poddał krytyce słynne twierdzenie Gottfrieda Wilhelma Leibniza (patrz: s. 159), iż żyjemy w najlepszym z możliwych światów.

miniprzewodnik.

GŁÓWNE KIERUNKI FILOZOFII OŚWIECENIOWEJ

EMPIRYZM (gr. ómpeiros - doświadczony) to teoria głosząca, że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie, a podstawowym narzędziem poznania — zmysły wykorzystywane w obserwacji rzeczywistości. Nowożytny empiryzm uznał eksperyment za podstawową metodę poznawczą.

Empiryzm nie neguje wartości rozumu, ale podkreśla, że rozum musi być podporządkowany obserwacji faktów. Poza Anglikami Lockiem i Hume'em empiryzm reprezentował m.in. filozof francuski ttienne Condillac (czytaj: itjen kądijak). Współczesny empiryzm jest podstawą metodologii naukowej, z której korzystają nauki przyrodnicze.

RACJONALIZM (łac. rationalis — rozsądny) to pogląd, wedle którego podstawowym narzędziem poznania jest rozum. Oświecenie podkreślało, iż poznanie rozumowe ma praktycznie nieograniczony zasięg i w naturalny sposób jest dostępne każdemu człowiekowi. Racjonalistami byli m.in. encyklopedyści: Wolter, Diderot, d’Alembert, Holbach, Hełvetius.

MATERIALIZM (łac. materialis - dotyczący materii) to przekonanie, iż rzeczywistość ma charakter tylko fizyczny, to znaczy istnieje jedynie to, co jest dostępne poznaniu zmysłowemu i da się określić w czasie i przestrzeni. Materializm przybiera także postać naturalizmu filozoficznego - twierdzenia, ze istnieją tylko zjawiska i przedmioty naturalne, a nie istnieją żadne zjawiska nadprzyrodzone: bóstwa, bogowie, duchy, cuda itp. (potocznie terminem „materializm" określa się postawę życiową polegającą nagromadzeniu bogactw i dążeniu do przyjemności cielesnych - w przeciwieństwie do idealizmu).

ATE1ZM (gr. a- - nie; theós - Bóg) to twierdzenie, że nie istnieją żaden Bóg, bóstwa ani bogowie, że nie ma także żadnej rzeczywistości pozamaterialnej, a wszelkie religie są jedynie ludzkimi wytworami i zaspokajają niektóre potrzeby emocjonalne człowieka. Pogląd ten związany jest z materializmem

11 i naturalizmem. Ateizm odwołuje się do metody naukowej, jako jedynie wartościowego sposobu I poznawania świata, ta zaś przeczy istnieniu jakichkolwiek bytów pozamaterialnych. Wedle ateizmu jedyną realnie istniejącą rzeczywistością jest rzeczywistość empiryczna, a wszelkie irracjonalne metody poznawcze są bezwartościowe. Ateizm jest jedną z form antydogmatyzmu, gdyż sprzeciwia się także wszelkim, zwłaszcza religijnym, dogmatom, czyli niedowiedzionym twierdzeniom, które mają być przyjmowane „na wiarę”. Antydogmatyzm wskazuje arbitralność takich twierdzeń (ich dowolne ustanawianie przez człowieka), nieracjonalność (niezgodność 2 kryteriami krytycznego myślenia) iautorytarność (niepodważalność ze względu na to, iż są głoszone przez autorytet). Oświeceniowymi ateistami byli np. Diderot, Holbach, HeNćtius, julien La Mettrie (czytaj: żulją la metri; 1709-1751).

OEtZM to przekonanie, że Bóg stworzył świat, nie ingeruje jednak w jego losy. Pogląd ten ilustruje słynna metafora zegarmistrza, który skonstruował mechanizm zegara, ale go nie reguluje. Poglądy óeistów są przeciwne do stanowiska zwolenników teizmu, którzy twierdzą, że Bóg (boża opatrzność) kieruje losami świata (i poszczególnych ludzi), jest wszechmocny i może ingerować w rzeczywistość empiryczną. Deiści uznają konsekwentnie, iż Bóg jest bytem „spoza tego świata". Najbardziej many mi reprezentantami tego poglądu byli Newton i Wolter.