DSC01463

330

f

I

63

Nie będzie żadnej władzy wspanialszej i lepszej dla ludzi...

Sens powieści w powieści

jf

17

Jednym z najcenniejszych odniesień literackich do problematyki podejmowanej przez Fausta jest powieść Mistrz i Małgorzata XX wieczncgo pisarza rosyjskiego, Michaiła Bułhakowa. Autor nawiązuje w niej do najważniejszych tematów faustycznych, takich jak dążenie do szczęścia, wartość indywidualizmu, mihść i cierpienie - ukazanych w perspektywie ogólnoludzkiej, egzystencjalnej i etycznej. Na lekcji poznamy dwa fragmenty Mistrza i Małgorzaty ukazujące sytuację jednostki funkcjonującej w represyjnych systemach społeczno-politycznych: w imperium rzymskim (I w. n.e.) i Związku Radzieckim (XX w.).

GENEZA

Powieść Mistrz i Małgorzata zawiera wątła auto-biograficzne, zwłaszcza dotyczące zmagań pisarza z sowiecką krytyką literatką i władzą komunistyczną, a także aluzje do ówczesnego żyda artystycznego (przede wszystkim literackiego) stobcy Rosji Prototypem powieściowego mieszkania nr 50, gdzie rozgrywa się część akcji utworu, był lokal nr 50 w kamienicy przy ulicy Bolszoj Sadowoj 10 w Moskwie, w którym w latach 20. XX w. mieszkali Bułhakowowie.

Pierwotną wersję powieść Bułhakow napisał już w 1928 l (tę wersję zniszczył), ale nad utworem pracował do swojej śmierć w 1940 z Po raz pierwszy powieść wydano w wersji skróconej (1966-1967).

KONTEKST HISTORYCZNY Po rewolucji październikowej (1917) władzę w Imperium Rosyjskim objęli bolszewicy. W1922 z powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Lata 20. były okresem walk wewnętrznych, obrony przed interwencją Zachodu, a także kryzysu ekono-micznego, a w wielu częściach kraju - głodu.

Po śmierci Lenina w 1924 r. władzę w państwie radzieckim objął Józef Stalin, dyktator i ludobójca, chromując nie tylko przeciwników, lecz także

_| sprzymierzeńców politycznych. Z jednej strony I

I stworzył on militarną potęgę Rosji, z drugiej zaś 1 I wprowadził niespotykany dotąd w nowożytnym I I świede państwowy terror, skutkujący żarów- i ; no przesiedleniami i eksterminacją całych nam- !

dów, jak i prześladowaniami jednostek-odaresz-towań przez zsyłki i skazywanie na pobyt wobozach pracy (łagrach), ażpozwykłezabó/stwa. i Ustrój polityczny Rosji komunistycznej stanowiła policyjna dyktatura o cechach quasi-religijnydi' j i (określona później mianem „kultu jednostki'}.

! Oficjalnie ateistyczne państwo ubóstwiało swego 1 przywódcę - „ojca narodu > Nie istniały instytucje demokratyczne ani wolność słowa. Wszechwładny aparat represji stanowił NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), prześladujący i niszczący wszystkich, którzy zostali uznani przez władzę za wrogów.

Lata 30. XX w. to dla Moskwy czas modemi-zacji technicznej i szybkiego rozwoju cywilizacyjnego. Rozbudowano wówczas transport miejski (powstało metro), nastąpiła gwałtowna

t Qu2s (czyta/: twazij -jakby, niby, pozornie.

Hpbcja całego państwa. Dla Rosjan f 27jednak leź okres tzw. czystek, poszuki-I SI wrogów, powszechnego donosidelstwa ] oraz niewolniczej pracy tysięcy ludzi I ^onych w łagrach.

I ^PROWADZENIE do lektury I (jtwórzawiera dwie opowieści, których akcje się I przestają. Jedna z nich toczy się w Moskwie lat I jo. XX w. od czwartku do soboty w ciągu trzech I gajowych dni. Obejmuje wydarzenia zapocząt-| Jjjwane pizybydem diabła Wolanda i jego świty I oraz wypadkiem znanego moskiewskiego lite* I rata. Narraqa ma wyraźny charakter satyryczny, I a znacząq rolę odgrywa w niej fantastyka. Moja skwa jest także scenerią wątku romantycznego I -historii miłości Mistrza i Małgorzaty.

I Tę samą część tygodnia, w której rozgrywają się I wydarzenia moskiewskie, obejmuje akcja dru-I giej opowieści. Toczy się ona ok. 1900 lat wcze-ł śniej w podbitej przez Rzymian Jerozolimie I u schyłku panowania cesarza Tyberiusza. Tę

I    j akcję rozpoczyna zatrzymanie wędrownego

II    nauczyaela, uzdrowidela i proroka o imieniu I j Jeszua Ha*Nocri (czytaj: hanokri), Roszącego m.in..

I | że wszyscy ludzie są dobrzy.

| Fragment historii o namiestniku Ponquszu Pi-I hrie przywołuje na Patriarszych Prudach (skwer w Moskwie) Woland, który przedstawia się Mi* j chałowi Berliozowi i Iwanowi Bezdomnemu jako | świadek owych wydarzeń. W tym miejscu po-wieść przybiera postać narracji szkatułkowej.

I czyli takiej, która zawiera w sobie kolejną opo-! wieść, zazwyczaj wprowadzaną jako historia opo*

I wiadana przez jednego z bohaterów.

Historia moskiewska jest także w części autote* matyczną opowieścią o powieśd - pisanej przez Mistrza. Poznajemy losy powstania utworu o Poncjuszu Piłade. perypetie autora pragnące* go ją opublikować, losy zniszczenia powieśd oraz jej cudownego odtworzenia. Fragmenty dzieła Mistrza odgrywają rolę w zdarzeniach rozgrywających się w Moskwie - dzięki nim AsaseOo zwróci na siebie uwagę Małgorzaty, spragnionej informacji o Mistrzu.

Oba porządki fabularne tworzą dwa opowiadania paralelne - rozgrywają się w czasie wiosennej pełni księżyca, ich akcja kończy się śmiercią kluczowych dla opowieśa postaci W obu pojawiają się podobne zjawiska przyrodnicze, w tym gwałtowna burza zapowiadająca przełomowe wydarzenia. Ponadto obie opowieśa rozgrywają się w rzeczywistościach historycznych, w świa-tach, w których jednostki padają ofiarami porządku społeczno-politycznego. Paralełizm fabularny polega na tym, iż znaczenia jednej opowieśa oświetlają i dodają znaczeń opowieśa drugiej. 7Aar7prm w pałacu Piłata wskazują na ukryte sensy wypadków rozgrywających się w Moskwie Wydarzenia moskiewskie pozwalają zaś rozumieć opowieść o Poncjuszu Piłade jako historię o sensach uniwersalnych.

Opowiadanie o Poncjuszu Piłacie ma charakter paraboli stanowiącej swoisty komentarz do ak-qi rozgrywającej się w Moskwie. Staje się przez to przypowieścią o konfrontacji wolności jednostki z despotyczną władzą, indywidualnej godności z państwową przemocą, ludzkiej potrzeby niezależności - z gotowością do podporządkowania się.

Autor    .. HH i |H!

MICHAIŁ BUŁHAKOW (1891-1940) był j wykształcenia lekarzem. Z domu rodzinnego wyniósł znajomość języków obcych, umiłowanie do muzyki (był ponoć świetnym pianistą) I do teatru. Od 19211 mieszkał w Moskwie, gdzie BSR skromne życie (nie miał stałego zajęcia). Publikował artykuły prasowe i współpracował z różnymi teatrami, jako autor (MNcyjaie przyjmowanych pod pubikzność sztuk

|| „frrgodiKłić z obowiązującymi w Rosji sowieckiej przekonaniami i rzcaomą pochwałę przeciwników rewolucji październikowej. Pisarzmiał stałe kłopoty z wydawaniem swej twórczości literackiej.

rv, najważniejszych utworów Bułhakowa należą (poza już wymienionymi): Zmowa świętoszków- dramat o zniszczeniu Mofiera przez o-rtię religijnych konserwatystów - oraz powieśd Bńhgwtrda, Nota&i ni m3nkktehiZ3pbkimbdcgo lekarza (wsrp&kwyótnt Mpfafcj | Berlinie w latach aa XX wi). Bułhakow był teł autorem opowiadań fantastycznych, biografii MoEera.fci*onh» i reportaży. Za ]«go największe dzieło jest uznawana powieść Mistrz i MĄomU