DSC02304

56

w różnych etapach badań i służy różnym celom. Poprzedni podrozdział jesi przykładem, że obowiązkiem badacza jest troska, aby każdy problem badawczy został rozczłonkowany na maksymalną liczbę cech (zmiennych) określonych przez zakres problemów. Następnie każdej zmiennej trzeba wynaleźć i racjonalnie przypisać maksymalną ilość empirycznych wskaźników, których istnienie dowodzi występowania całej zmiennej. Są to więc operacje myślowych i rzeczowych podziałów - klasyfikacji faktów, rzeczy, zjawisk służące analizie.

Z koniecznością podziałów - klasyfikacji spotkamy się także i w operacjach zmierzających do syntezy, czyli w operacjach służących budowaniu całości np. teorii jakiegoś zjawiska. Ten odwrotny zabieg został także zalecony przez Kartezjusza w jednej ze stosowanych przez niego reguł.

Rozumowanie należy prowadzić w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i wznosić się stopniowo do poznania przedmiotów bardziej złożonych, zakładając porządek w każdym etapie swojego postępowania i w każdym przedmiocie swego poznania.

Jest to reguła budowania uogólnień, gromadzenia wiedzy. Zalecany zaś "orządek - to właśnie dokonywanie operacji klasyfikowania, co można azwać inaczej operacją porządkowania.

Pragnę więc przedstawić pewne wybrane zasady klasyfikacji logicznej, ale dla celów praktycznych. Innymi słowy nie chcę prezentować tu semantycznej teorii klasyfikacji, lecz zająć się rzeczywistością pozajęzykową. W tym rozumieniu klasyfikacją nazywa się pewien prosty lub złożony podział, rozczłonkowanie odpowiednio wybranego fragmentu rzeczywistości pozajęzykowej.

Ponieważ jego podstawą zawsze jednak jest operacja myślowa, logiczna i dokonywana aparaturą językową, przyjmijmy definicję logiczną klasyfikacji. Klasyfikacja jest zbiorem nazw o określonych stosunkach między ich zakresami oraz o określonych stosunkach między ich zakresem a zbiorem klasyfikowanym (T. Wójcik 1965).

Dwie zasady określają owe stosunki między zakresem pojęć, o których mowa w definicji. Otóż stosunek między zakresami nazw klasyfikujących określa zasada rozłączności (zwana też zasadą wykluczania). Oznacza ona, że ich zakresy wzajemnie się wykluczają. Jeden element należy do zakresu jednego pojęcia i tylko do niego. Natomiast stosunek między zakresem pojęć klasyfikujących a zakresem pojęcia klasyfikowanego określa zasada wyczerpywania (zwane też zasadą całkowitości lub

r

adekwatności). Oznacza ona, że suma zakresów nazw klasyfikujących jest równa (adekwatna) lub wyczerpała całkowicie zakres nazwy pojęcia klasyfikowanego.

Klasycznym przykładem wszystkich podręczników logiki ilustrującym definicję i powyższe zasady jest podział liczb całkowitych na liczby parzyste i liczby nieparzyste. W zakresie nazwy „liczby całkowite” nie ma innych liczb niż liczby parzyste i liczby nieparzyste, czyli zakres został całkowicie wyczerpany albo inaczej suma desygnatów nazwy „liczb parzystych: i liczb nieparzystych” jest równa ilości desygnatów nazwy „liczby całkowite”. Równocześnie żadna liczba parzysta nie jest nieparzystą i odwrotnie. Zatem zakresy ich nazw są rozłączne, wykluczają się. Przykładem z obszaru pedagogiki może być klasyfikacja uczniów szkoły podstawowej ze względu na uczęszczanie do odpowiedniej klasy. Każdy uczeń jest uczniem jednej i tylko jednej klasy. Nie ma ucznia, który nie byłby członkiem którejkolwiek klasy i żaden uczeń nie jest równocześnie członkiem dwu lub więcej klas. Jest to więc podział i rozłączny, i wyczerpujący, i spełnia wszelkie wymogi logicznej klasyfikacji zbiorów.

Istnieją dwa główne sposoby uzyskania klasyfikacji poprawnej, czyli rozłącznej i wyczerpującej. Pierwszy powstaje wówczas, gdy zbiór dzielimy na dwoje wedle cech przeciwstawnych. Jest to tzw. klasyfikacja dychotomiczna wedle cech kontradyktorycznych (ludzie — pełnoletni i niepełnoletni, sprawcy przestępstw — umyślni i nieumyślni, organizacje społeczne — charytatywne i niecharytatywne itp.). Podziały takie mają zagwarantowane zasady poprawności z samej istoty takiej klasyfikacji.

Drugim sposobem uzyskania poprawnej klasyfikacji jest zastosowanie podziału wedle pewnej zasady. Ludzi możemy podzielić na kobiety i mężczyzn wedle zasady płci, na mieszkańców miast i mieszkańców wsi i osiedli wedle zasady miejsca zamieszkania, mieszkańców półkuli północnej i południowej wedle zasady geograficznego miejsca pobytu. Trudniej już dzielić wieloczłonowo np. uczniów polskich wedle charakteru szkoły — ogólnokształcąca, zawodowa, specjalna, pracowników oświaty na nauczycieli szkół, administracji szkolnej, placówek oświaty pozaszkolnej.

Podziały dychotomiczne oraz wedle zasady są klasyfikacjami prostymi. Istnieją jednak i są bardzo użyteczne klasyfikacje złożone. Weźmy już przytoczony wyżej podział uczniów na uczniów szkół ogólnokształcących, zawodowych i specjalnych. Można jednak dzielić uczniów wedle