DSCF1113

OBRAZ ŻYDA

głosy takich polityków okresu międzywojennego, którzy_jak

Dunin-Borkowski, Hołówko czy Wasilewski — starali się racjonalnie podejść do obrazu Żyda i całej sprawy żydowskiej, pozostały bez echa.

IV

Istnieje jedna dziedzina, w której badania nad obrazem Żyda w polskiej świadomości zbiorowej mogą być szczególnie płodne i stosunkowo nietrudne. Dziedziną tą jest literatura piękna. Niewątpliwie obraz Żyda, jaki w niej występuje, niekoniecznie oznacza, by był on powszechny dla wszystkich składników społeczności polskiej. W Polsce zasięg oddziaływania literatury pięknej był zawsze ograniczony. Trafiała ona do określonych środowisk społecznych. Z drugiej jednak strony literatura starała się odtworzyć wszelkie środowiska, starała się ująć i te, do których trafić nie mogła. Jej wartość poznawcza dla naszego zadania jest kolosalna. Jak w literaturze polskiej przedstawiał się Żyd, jak obraz jego przełamywał się w świetle ocen i opisów pisarzy polskich ?

Temat to ogromny. Można by mu poświęcić całą książkę. Książkę taką napisał kiedyś Jeske-Choiński, ale wartość jej jest żadna. Jest książka Ireny Butkiewiczówny o powieściach i nowelach żydowskich Elizy Orzeszkowej (Lublin 1937), ale ogranicza się ona do wąskiego tematu. Słowem, wszystko tu jest do zrobienia. W pracy niniejszej możemy znów ograniczyć się tylko do postawienia samego zagadnienia i do wysunięcia pewnych momentów, które mogą być ważne dla dalszych badań.

Zacznijmy od najbardziej ogólnych stwierdzeń. Przede wszystkim Zyd występuje w polskiej literaturze pięknej stosunkowo bardzo często. Literatura po prostu nie mogła pominąć faktu jego obecności w Polsce. Po drugie — stosunek do niego jest najczęściej życzliwy, niekiedy— bardzo ciepły i serdeczny. Literatura polska pod tym względem wyraźnie odbiega i od polskiej twórczości ludowej, i od polskiej publicystyki politycznej.

Ale odbiega ona i od twórczości literackiej innych krajów, _vv których Żydzi tworzyli znaczne zespoły ludnościowe. Weźmy jako przykład literaturę rosyjską. Istnienie Żyda było dość rzadko zauważane przez pisarzy rosyjskich i stosunek do niego — gdy był zauważany — był chłodny, nawet — nieżyczliwy. Postać Żyda była zupełnie pominięta przez Puszkina, który zresztą życie swe spędził w tej części cesarstwa rosyjskiego, w której Żydzi w owych czasach byli rzadkością. Ale Gogol, którego twórczość w tak wielkim stopniu obracała się dokoła tematyki ukraińskiej,

0    Żydach mówi bardzo mało i z reguły bardzo nieżyczliwie. Nie występują Żydzi u Turgieniewa. Marginesowo występują u Dostojewskiego, np. w Braciach Karamazow, i są potraktowani niechętnie i pogardliwie. Dostojewski-publicysta był wyraźnym antysemitą. Nie ma Żydów w twórczości Tołstoja, choć Tołstoj--publicysta głośno i stanowczo potępiał antysemityzm i pogromy żydowskie. U Czechowa bohaterką jednego z opowiadań jest Żydówka. Nie jest to postać przyjemna. Wyrachowana i wyrafinowana uwodzicielka, deprawuje naiwnego oficerka, by mu nie zapłacić długu. Tb samo robi z jego niby bardziej doświadczonym kuzynem. Jednakże w dramacie Iwanow Czechow potraktował postać Żydówki z wyraźną sympatią. Sylwetki żydowskie pojawiają się u niektórych pomniejszych pisarzy rosyjskich przed- i po-rewolucyjnych, ale są to tylko sylwetki, traktowane zdawkowo

1    ubocznie. Jedynie tylko niektórzy pisarze rosyjscy pochodzenia żydowskiego —Juszkiewicz, Ilja Erenburg — zajmują się tematyką żydowską. Z nich jednak tylko Juszkiewicza można uważać za narratora życia żydowskiego w Rosji i jego spraw.

Zupełnie inaczej w Polsce. Wystarczy zapoznać się z piękną antologią Jana Winczakiewicza Izrael w poezji polskiej- by być uderzonym i obfitością wypowiedzi poetów polskich o Żydach, i często ciepłem ich stosunku. Wielka poezja polska dała postać Jankiela, którego uważać należy za jedną z centralnych postaci Pana Tadeusza. Roli Jankiela w Panu Tadeuszu nie da się pomniejszyć żadną interpretacją, Mickiewicz przeznaczył tej posta-

269