DSC06762

Problem prawidłowego zagospodarowania obszarów wiejskich nie jest problemem nowym.

Już P. Świtkowski w roku 1782 przedstawia model wsi folwarcznej jako kompleksowe, pod względem planistycznym, rozwiązanie projektowe. Określa w nim nie tylko lokalizację dworu z całym jego otoczeniem, a więc z zabudową folwarczną zespołem zieleni ozdobnej (park, ogród kwiatowy z fontanną) i użytkowej (sady, warzywniki), ale też precyzuje położenie kościoła z cmentarzem I plebanią oraz, wzdłuż regularnie wyznaczonych ulic, mieszkań dla kmieci, zagrodników i chałupników. Wprowadza również obiekty użyteczności publicznej (szkołę z mieszkaniem bakałarza, budynek straży pożarnej, zajazd), a także wyodrębnia działki rzemieślników (stolarz, kołodziej, kowal). Proponuje miejsce na przemysł, lokalizując przy dworze gorzelnię. Wszystko to łączy za pomocą kanału wodnego, wyznaczając odpowiednie osie widokowe i centralnie usytuowany plac wiejski²⁶.

Przeprowadzone w okresie międzywojennym reformy rolne²⁷ spowodowały zmiany osadnicze - powstał szereg nowych osiedli oraz przebudowano wiele wsi od dawna istniejących. Według M. Chowańca^{21 2} ...brak planów przestrzennych, trudności techniczne oraz przesadne uwzględnianie życzeń ludności wiejskiej odbity się bardzo niekorzystnie na wyglądzie i formach realizowanych osiedli’.

Po roku 1945, wraz z postępującym upaństwowieniem ziemi, zaszły daleko idące zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym wsi. Dążono do realizacji osiedli w układzie ośrodkowym, wprowadzając zarówno nowe formy przestrzenne, jak i nowe rozwiązania architektoniczne, najczęściej w systemie nakazowym, co prowadziło do powstawania różnych deformacji krajobrazu wiejskiego. Przez dłuższy czas takie działania w Polsce mylnie określano mianem odnowy wsi, gdzie pod tym pojęciem rozumiano budowę nowych domostw, miejscowości na terenach dotychczasowych. Przyjęta metoda polegała na burzeniu wszystkiego co stare, nie zwracając uwagi na to, jaką przedstawiało to wartość historyczną i symboliczną oraz jak osadzone było w tradycji. W to miejsce wprowadzano nowe elementy ruralistyczne, zakładając, że na tym polega nowoczesność. Działania te realizowane były z powodów ekonomicznych i politycznych. Wprawdzie poprawie ulegały warunki życia części mieszkańców wsi. ale niszczony był dorobek kultury materialnej pokoleń, przerywano ciągłość tradycji miejsca, często pogarszano jakość krajobrazu wiejskiego, zrywano więzi społeczne, a tym samym zmieniano myślenie o życiu wsi rozumianej jako wspólnota.

Zmiany w rolnictwie, jakie obserwujemy w latach 70. i 80. XX w. pociągnęły za sobą przeobrażenia we własności ziemi. Zdaniem A. Hałasiewicza i A. Kalety²⁹ skutkuje to przeobrażeniami w strukturze i charakterze więzi społecznych, a także w systemach wartości ludności wiejskiej. Zaobserwowano zmianę oczekiwań i preferencji w stosunku do życia na wsi, a jednocześnie zapomniano o lokalnym czy regionalnym obyczaju. Wprowadzana modernizacja, rozumiana jako przebudowa wsi i rolnictwa według standardów miejskich, spowodowała zachwianie układów sąsiedzkich. Mieszkańcy wsi coraz bardziej zamykali się w granicach swoich działek, użytkując jedynie własną przestrzeń, przestając zwracać uwagę na sąsiadów i na to, co się dzieje w ich bliższym czy dalszym otoczeniu.

Obecnie daje się zauważyć brak chęci do współpracy, do wspólnych działań oraz uznawania dobra wsi jako całości. Jednocześnie istnieje chęć wyróżnienia się na tle innych, uleganie modom, kreowanie przestrzeni wokół siebie według przypadkowego katalogu, brak wiedzy oraz dostatecznej kontroli ze strony służb gminnych, co prowadzi do powstawania chaosu w krajobrazie wsi.

Jednak, jak mówi G. Korzeniak³⁰, na ochronę wiejskich terenów możemy wpływać, określając, które z nich powinny pozostać niezmienione, a na których należy ograniczać stopień uciążliwości wynikający z wprowadzonego zagospodarowania - pozwoliłoby to zmniejszyć czy wręcz ograniczyć powstające na tym tle konflikty. Aby chronić określoną przestrzeń, musimy w niej widzieć zarówno samych ludzi, jak i materialne ślady myśli ludzkiej, ich systemy wartości, sposoby bytowania, zorganizowania społecznego, a więc wszystko to, co zostało w niej utrwalone³¹.

Dokonująca się ekspansja zabudowy na tereny wiejskie powoduje w mniejszym lub większym stopniu ingerencję w krajobraz wiejski. Zmienia się zarówno system osadniczy, poszczególne

1

*    Za: Wieczorkiewicz W., 1995. Planowanie przestrzenne.... op. cit.. II.

" Na podstawie: Encyklopedia Powszechna PWN, 1975.....op. cit., t. 3, 791.

³¹ Chowaniec M„ 1986. Zarys teorii i zasad kształtowania osiedli i terenów wiejskich. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej. Kraków, 128—129. Hałasicwicz A.. Kaleta A., 1997. Rewitalizacja obszarów rustykalnych Europy. T. 11.: Wiejskie gospodarstwo domowe. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 106-107.

2

   Korzeniak O., 2001. Ochrona środowiska przyrodniczego przez miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Człowiek i Środowisko, t. 25, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa, 231-232.

" Łapiński J.L. 2005. Człowiek a przestrzeń społeczna - przykładowe kierunki transformacji, (w.) Krajobraz kulturowy. Aspekty teoretyczne i metodologiczne. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, Komisja Krajobrazu kulturowego PTG, Sosnowiec, 66-67.