DSCN9426

nych przypadkach określana była przez poszczególnych badaczy. Podawane przez nich cyfry nic si|, rzecz jasna, zbyt ścisłe, wart je jednak przytoczyć, ponieważ w jakimś stopniu rzutują one na zmiany dokonujące się w zakresie pojemności komory wypałowej. I tak B. A. Rybaków pojemność wczesnośredniowiecznego pieca dwukomorowego z pionowym ciągiem ognia o wymiarach 180 130 cm szacuje na_25 naczyń *\ Podobnie określa ją A. L. Mongajt (25—30 naczyń) odnośnie pieca o analogicznej konstrukcji. odkrytego w miejscowości Staraja Rjazań i datowanego na XIII w. **. W. Ho-łubowicz sądzi, że do wczesnośredniowiecznych piecówjednokomorowychjamowych nie ładowano więcej, jak kilkanaście naczyń *⁷. Pojemność średniowiecznego pieca z poziomym ciągiem z miejscowości HIohovcc (Słowacja) o wy miarach 120 > 200 cm. przy wysokości ok. 100 cm. szacowana jest w granicach 70—90 naczyń**. Dla tego samego tvou niecą z Dobczyc, pow. Myślenice przy

wymiarach 150x120 cm (komora wypałowa) zakładano hipotetycznie ładunek nie przekraczający liczby 60 naczyń średniej wielkości**. Znacznie wyżej szacuje pojemność średniowiecznych pieców z terenu zachodniej Europy E. M. Jope, bo w granicach do ok. 200 naczyń⁷⁰. Pojemność pieców garncarskich, jakimi w początkach XVII w. posługiwali się garncarze krakowscy, określa cennik wyrobów garncarskich z 1629 r.. w którym m. in. czytamy: „Piec garnków', w którym garncy ma być kop 5 polewanych chędogich za zł. 9‘⁴⁷\ a zatem mieściła się ona w granicach 300 naczyń. Pamiętać jednak trzeba, że przy tych samych wymiarach piec mógł pomieścić mniejszą lub większą ilość naczyń w zależności od ich wielkości, a także od tego, czy były to wyroby zgrzebne, czy polewane — w przypadku tych ostatnich bowiem zachodziła koniccz-

^,k B. Ą. R>baków, o.c.. ». 352—353.

^{M A} Mongajt, o. c., s, m.

" ^w- Holubowicz, o.c., i. 128.

^M B. Poiła. F.. Rcjholcc. o.c.. ». 261-262

.. !*    A. Wałowy, o. <■„    240

F. M. Jopc, o. c.. %. 296.

W AP Kr. rpk» 1512, s. 502.

ność luźniejszego ich rozmieszczenia, aby się nic sklejały ze sobą.

Pojemność współczesnych pieców garncarskich jest znacznie większa. W piecach jednokomorowych z pionowym ciągiem ognia wypala się jednorazowo 500—700 sztuk naczyń średniej wielkości, wyjątkowo w piecach w Firleju mieści się ok. 1500 naczyń⁷⁷. W piecach kopulastych z poziomym rusztem w Denkowie i Kątach Den-kowskich wypala się ok. 1000 garnków róż-nego rodzaju, natomiast w Siemiatyczach 300—420 naczyń (5—7 kop); w piecach poziomych zaopatrzonych w kratę pionową ładunek naczyń mieści się w granicach 350—420ⁿ. W przeliczeniu jednostkowym pojemność pieców określają garncarze na „kopy⁴* i „sztuki⁴⁴. Ilość^ztuk⁴⁴, jaka wchodzi na kopę. może być różna w zależności od wielkości wyrobów i wkładu pracy przy ich wykonaniu, np. niniejsze dzbanki są liczone jako 1,5 „sztuki⁴⁴ a większe jako 2 „sztuki⁴⁴⁷¹.

Sposób załadunku wyrobów w’ komorze wypałowej, od którego dokładności i staranności wykonania zależało w dużej mierze, czy nic zostaną one uszkodzone w czasie wypału, najpewniej nie odbiegał od tego, jaki stosowany jest przez współczesnych garncarzy. Zdają się to potwierdzać średniowieczne piece z miejscowości Hlohovcc na Słowacji zawierające wewnątrz ładunek naczyń ułożonych w ten sposób, że na dnie komory wypałowej ustawione były większe wyroby, dnem do góry, na nich zaś mniejsze, a w wolnych przestrzeniach znajdowały się drobne wyroby, np. pokrywki, miseczki. V. Nekuda w rekonstrukcji pieców z Mstc-nic oraz Brna przedstawia podobny sposób załadunku garnków. Ten układ dotyczy jednak naczyń nicpolcwanych. W przypadku naczyń polewanych wykorzystanie kubatury komory wypałowej nie mogło być tak wielkie, ponieważ rozstaw naczyń musiał być z konieczności większy.

'* H. Dobrowolski, Garncarze w Firleju, Sprawozdania z posiedzeń i czynności PAU t. XLIX, nr 2, Kraków 1949. s. 107.

^T' R. Reinfim, o. c.. s. 337.

‘ R. Rcinfuss, Garncarstwo liniowe, Wars/awa 1955. *. 2X.

C zy przy załadunku korzystano z jakichś pomocniczych urządzeń — trudno to stwierdzić z całą pewnością. Jako prawdopodobne w przypadku wyrobów polewanych można przyjąć stosowanie specjalnych podkładek (glinianych?). E. M. Jopc podaje, że we Włoszech delikatniejsza ceramika umieszczana była w specjalnych formach, natomiast inne naczynia układane w stos przedzielone były glinianymi pierścieniamiⁿ. Z terenu Polski znane są jedynie w materiale zabytkowym fragmenty podstawek, na których umieszczano na czas wypału fajki^7t.

Temperatura wypału. Dla należytego wypału naczyń niezbędna jest nic tylko odpowiednio wysoka temperatura we wnętrzu komory wypałowej, ale także równomierne jej rozłożenie i działanie na załadowane wyroby. Wysokość temperatury uzależniona jest od konstrukcji pieca oraz od rodzaju użytego materiału opałowego. A. Bruijn twierdzi, że średniow icczni garncarze z Brun-sum (Holandia) stosowali do wypału drzewo dębowe, które jest najlepszym paliwem⁷⁷.

^:l E. M. Jope, o. c.. I. 297. Stosowanie specjalnych podstawek oddzielających naczynia ułożone jedno na drugim stwierdzono w piecu garncarskim datowanym na drugą połowę XV w„ który został odkryty w Bukareszcie — lonaHcu I.. Morintz. S.,Cantacuzino Gh., K ose 11 i D. V., Santierul arhcologic Buc umil, Materiale si ccrcctari arheołogicc vol. VII, Bucurcsti 1961, s. 680.

⁹⁹ A. ^wiechowska, o.c.. i. 154—155.

⁹⁹ A. Bruijn, o. c., %. 159. Analiza węgli drzewnych i pieców garncarskich odkrytych w Moskwie dowodzi, te pochodziły one z sosny i osiki — W. A. Malm, o. c., s. 49. W źródłach pisanych dotyczących garncarzy krakowskich wzmianki informujące o rodzaju drewna są dość rzadkie. Jedna z nich (1568 r.) wyszczególnia „stos drew bukowich twardych do piecza" (WAP Kr, rkps Jur. IV—36, s. 309-310)inna (1604 r.) wymienia drewno sosnowe lub jodłowe „do roboty garczarskicj (WAP Kr. rkps Jur. IV—37. s. 845-846). Statut garncarzy potylickich z 1649 r. (potwierdzony 7. IX. 1779 r. przez Stanisława Augusta) zabraniał handlu drwami lipowymi, „które do tego rzemiosła nalc/ą" (druk.: Dodatek tyg. przy Gazecie Lwowskiej z 1853 r.. t. II .

nr 27, s. 108). Współczesne dane etnograficzne dowodzą.

źe garncarze najchętniej posługują i* drewnem szpilkowym jako bardziej smolistym i dającym ugi ^of™^c • niechętnie natomiast drewnem liściastym - P°^r- *

.zczTk. Garnęło (»:) Kullur.    WkUu-

polski .. I. Poznań 1960. .. 4J2 oraz T. Dcl.ma.. z., s. 67.

Na jakość wypału wyrobów wpływają j_c. s/c/c inne czynniki, jak: sposób załadunku, ..k ^powiclr/a dopuszczanego do paleniska i komory wypałowej oraz siła ciągu. Odry te piece dowodzą, że garncarze starając ''tę racjonalnie gospodarować materiałem opałowym, tzn. wytworzyć odpowiednio wysoką i równomierną temperaturę w całej komorze wypałowej, budowali wewnątrz pieców takie urządzenia jak: ruszty poziome, pionowe kraty oraz kanały ogniowe.

Obserwacje ceramiki średniowiecznej (XIV—XV w.) wykazują jednak, że wypał naczyń nic zawsze był doskonały, o czym świadczy dość duży odsetek naczyń o przełomach dwubarwnych. Dla Krakowa jest on np. szacowany przez J. Kruppe w granicach 59,2%. Dwubarwność przełomów utrzymuje się w’ Krakowie także w ciągu XVI w., zanikając dopiero w następnych stuleciach. Cechę tę interpretowaną jako wynik niedo-palenia J. Kruppć skłonny jest wiązać ze skróceniem czasu wypału celem przyspieszenia toku produkcji i osiągnięcia tym samym większej ilości towaru ^u. i rzypuszczcnic to wydaje się bardzo prawdopodobne zważywszy dość powszechne w statutach cechów garncarskich sankcje karne za naczynia źle wypalone wystawione do sprzedaży rynkowej. Nasuwają się tylko wątpliwości, czy niedbalstwo ze strony producentów i chęć osiągnięcia przez nich większych zysków uznać można za jedyną przyczy nę gorszego wypału. Obserwacje poczynione w trakcie eksploracji pieca nr I w Dobczycach nasuwają bowiem jeszcze jedną ewentualność, a mianowicie wadliwą konstrukcję pieca garncarskiego. W profilu dna komory wy-palowej tegoż pieca stwierdzono niejednakową grubość warstwy przepalonej ziemi — najgłębiej zalegała ona bowiem przy wlocie paleniskowym i w środkowej części komory wypałowej a najpłycej przy ścianach oraz przy otworze włazowym’*. Świadczy to niewątpliwie o niejednakowym działaniu temperatury w czasie trwama wypalu.jMc jest zapewne rzeczą przypadku, ze ezęsc średniowiecznych skorup odkrytych w naj-

?» j Kruppćt o. c.ę t. 102—104.    ••g

» M. Kwapieniów*. A. Watowy,

Materiały Arche«loglcxne X — 15

225