historia dyplomacji (236)

naruszonych praw i swobód, przede wszystkim wolnej elekcji oraz o zniesienie obciążeń kontrybucyjnych. Gdy sytuacja zmieniła się, województwo powróciło znów do pierwotnych powiązań.

Podobne poselstwa wysyłane bywały również do dowódców obcych oddziałów wojskowych, do komisariatów zajmujących się nakładaniem kontrybucji itd. Fakty takie występowały często nie tylko zresztą w dobie wojny północnej, ale także w dobie wojny o tron polski czy wojny siedmioletniej, na całym obszarze Rzeczypospolitej, a na trasach przemarszów obcych wojsk przy innych okazjach. Z podobnymi postulatami wysyłały swych posłów także miasta, zwłaszcza większe, nie mówiąc o Gdańsku, który uważał, że ma prawo do własnej reprezentacji dyplomatycznej. Gdańsk zawierał przy tym nie tylko samodzielne traktaty międzynarodowe o charakterze handlowym (np. z Francją czy Anglią), ale i politycznym (np. z Prusami w 1704 r.), co już budziło zasadnicze zastrzeżenia w Rzeczypospolitej. Nie znaczy to, by posłów sejmikowych czy miejskich można było od razu traktować jako część służby dyplomatycznej. Niemniej był to przejaw daleko posuniętej decentralizacji w polityce zewnętrznej. Województwa, ziemie czy niekiedy większe miasta zawierały swego rodzaju bezpośrednie ugody dotyczące ich obciążeń czy nawet postawy. Znaczyło to, że każda ziemia czy województwo uważały się za uprawnione do decydowania o swych losach, a pośrednio i o losach całego państwa bez oglądania się na stanowisko władz centralnych.

10. SŁUŻBA DYPLOMATYCZNA KONFEDERACJI

O ile rola sejmików była mimo wszystko wtórna i wynikała w dużym stopniu z sytuacji militarnej i politycznej, w jakiej znajdowało się państwo, inaczej należy spojrzeć, jeśli chodzi o organizację służby dyplomatycznej i nadawanie kierunku polityce zewnętrznej, na działalność konfederacji. Konfederacja stanowiła w Rzeczypospolitej swego rodzaju najwyższą władzę stanu wyjątkowego. Gdy zawodził sejm, gdy na normalnej drodze nie udawało się mobilizować społeczności szlacheckiej do realizacji podstawowych dla Rzeczypospolitej szlacheckiej zadań, odwoływano się do konfederacji. Miały one w XVIII w. uprawnienia równe uprawnieniom sejmu, a jednocześnie dysponowały organami zdolnymi do wykonywania postawionych przed sobą celów. Na czele konfederacji stał wybierany przez konfederującą się szlachtę lub jej przedstawicieli marszałek, który miał przy boku jako organ doradczy radę konfederacką, składającą się zwykle z wyznaczonych do tego przez województwa i ziemie konsyliarzy. Zakres władzy marszałka był bardzo szeroki, choć zależał od sytuacji. W każdym razie mógł on obejmować funkcje kanclerskie. W wypadku, gdy konfederacja zajmowała stanowisko po stronie

41S króla, marszałek i rada konfederacka współdziałały z nim przy podejmowaniu decyzji, przy czym kompetencje nie były wyraźnie podzielone. Konfederacja generalna, obejmująca nie tylko jedną prowincję (co niekiedy bywało), ale cały kraj, utożsamiała się z całą Rzeczpospolitą.

W rezultacie wszystkie konfederacje generalne w czasach saskich, a także niektóre prowincjonalne uznawały się za całkowicie uprawnione do. .organizowania własnej służby dyplomatycznej i prowadzenia samodzielnej polityki zewnętrznej. Już w samym akcie konfederacyjnym sprecyzowane zwykle bywały przyświecające konfederatom cele w zakresie polityki zewnętrznej oraz wskazane środki, za pomocą których zamierzano je osiągnąć. Obejmowały one zarówno sprawy porozumiewania się z przedstawicielami obcych dworów przebywającymi w Rzeczypospolitej, jak wysyłanie listów czy manifestów za granicę, a także wyprawianie własnych poselstw od „stanów skonfederowanych Rzeczypospoli-tej”. Tak więc konfederacja sandomierska dla zapewnienia skutecznej walki ze Szwedami aprobowała w 1704 r. podjęte poprzednie kroki w celu uzyskania pomocy rosyjskiej oraz upoważniła króla do wyznaczenia deputacji dla przeprowadzenia rokowań z posłem duńskim Tomasem W. Jessenem. Obradująca jednocześnie rada konfederacji warszawskiej jako jedno z zasadniczych swych zadań widziała doprowadzenie do pokoju ze Szwedami, nawet za cenę nowej elekcji, i przez powoływanych ze swego grona delegatów prowadziła rokowania zarówno z przebywającym w stolicy komisarzem szwedzkim Arwidem Hornem, jak i samym Karolem XII, do którego wysłała Stanisława Leszczyńskiego. Wprawdzie w pierwszym wypadku decyzje zapadały w obecności króla, a w drugim inicjatorem ich był prymas Radziejowski, który, przynajmniej od chwili ogłoszenia detronizacji Augusta II i bezkrólewia, uważał się formalnie za interreksa, istotne jednak było podejmowanie odpowiednich uchwał przez radę kon-federacką. W późniejszych konfederacjach, np. w konfederacji tamo-grodzkiej czy dzikowskiej ten moment obecności monarchy czy jego zastępcy nie odgrywał już roli. W obu przypadkach rada konfederacka od chwili uchwalenia aktu konfederacji czuła się w pełni uprawniona do podejmowania samodzielnie zl „niczych decyzji o charakterze dyplomatycznym.

Uprawnienia te nie odnosiły się wyłącznie do okresu kształtowania się konfederacji. Zwoływane przez marszałków generalnych rady kon-federackie aż do czasu rozwiązania konfederacji stawały się takimi samymi ośrodkami dyspozycyjnymi w zakresie dyplomacji, jak sejm czy senat i korzystały z podobnych, jeśli nie identycznych uprawnień. Szczególną rolę pod tym względem odegrała konfederacja sandomierska, chociażby z racji wyjątkowo długiego okresu jej trwania. Kilkanaście odbytych pod jej egidą rad konfederackich i rad senatu (rozróżnienie między obu tymi instytucjami nie jest w tym czasie łatwe, ponieważ za-

x    419