HP0007

24 Kategorie komparatystyki

ska należące do różnych klas znaków lub dziedzin bytowych. Takimi kompleksami semiotycznymi bywają dzieła operowe, przedstawienia teatralne, widowiska, rytuały publiczne, obrzędy, świątynie itd. Jeszcze inną grupę tworzą pojedyncze konstrukcje heterogeniczne i hybrydyczne, powstające w wyniku połączenia i nałożenia na siebie różnych języków czy kultur.

Jeśli za punkt wyjścia i podstawę rozważań (czyli za comparandum) weźmiemy literaturę ma ona zresztą w niniejszych rozważaniach zdecydowane preferencje - to wychodzimy w omawianej sytuacji poza porównywanie jednej literatury z inną, słowem, poza granice komparatystyki literackiej (literaturoznawczej)¹². Rozpoznając w literaturze twór kompleksowy lub hybrydyczny, odnajdujemy w poszczególnych utworach czy gatunkach różnego typu dyskursy (filozoficzne, naukowe, polityczne), elementy muzyczne, walory obrazowe, pierwiastki konstrukcyjne i architektoniczne itd. Konfrontujemy w konsekwencji utwór literacki z rozprawą naukową, dziełem muzycznym, obrazem malarskim, filmem, przedstawieniem teatralnym, operą, baletem, widowiskiem telewizyjnym, hipertekstowym przekazem internetowym itd. W roli członu comparans może wystąpić, teoretycznie biorąc, dowolne zjawisko.

Samo tylko przywołanie dowolnego komparansu nie wystarcza jednak, aby badanie porównawcze było udane. Porównania fantastyczne, dajmy na to, ślubnej panny młodej do bogini Wenus, anioła lub rusałki mogą być usprawiedliwione estetycznie, mają bowiem potęgować wrażenie idealnego piękna, ale ich efekt poznawczy jest praktycznie żaden. Mogą być też motywowane retorycznie, na przykład pragnieniem powiedzenia komplementu, ale tutaj także poznawczo niewiele z nich wynika. Warunkiem naukowej sensowność* porównania jest bowiem to, ażeby pojawiła się przekonująca, w pełni zasadna podstawa porównania {principium compurufionis). Konieczne jest także to, ażeby jego efekt był poznawczo fortunny (odkrywczy) i falsyfikowalny.

Porównania, którym przyświecają cele poznawcze muszą tym samym odsłonić w zestawionych ze sobą obiektach lub zjawiskach właściwości, które inaczej pozostałyby nie wykryte i niewidoczne. Tylko to decyduje o poznawczej zasadności i fortunności porównań. Nie mogą one być, po drugie, nierzeczywiste, a więc zmyślone lub nieprawdziwe. Wykrywane

Terminy comparandum i comparans wyjaśniam w rodzinie II niniejszej książki.

właściwości mogą z kolei dotyczyć - łącznie lub oddzielnie - rozmaitych aspektów zjawisk. Mogą prowadzić do rozpoznania i opisu niezauważalnej w innym wypadku struktury danego zjawiska. Prowadzą, dalej, do stwierdzenia wzajemnych odpowiedniości występujących w porównywanych zjawiskach, pozwalających z kolei zakwalifikować je do wspólnej kategorii, do tego samego typu lub do jednej grupy. Umożliwiają wreszcie ustalenie łączących te zjawiska rozmaitych relacji, w' tym związków genetycznych.

Zbieżność cech lub struktur może uzasadniać w rezultacie wnioski o genetycznym lub typologicznym pokrewieństwie zjawisk, istnieniu dla nich wspólnego, pierwotnego źródła, wzoru lub przodka, a wreszcie - mimo „pstrokatych" różnic - o ich kategorialnej wspólnocie. Konstatacje tego rodzaju mogą w rezultacie zasadniczo modyfikować obraz rzeczywistości. Badania porównawcze ustaliły na przykład w ten sposób przynależność języków słowiańskich, romańskich i germańskich - zdawałoby się, niewiele mających ze sobą wspólnego - do jednego pnia praindoeuropejskiego. W nauce

0    literaturze badania tego rodzaju pozwalają z kolei ustalić czy to autorstwo nieznanych autorów, czy to definiować ich przynależność gatunkową.

Podane przykłady obejmują jednakże stosunkowo proste sytuacje, aczkolwiek niejednokrotnie o znacznych następstwach poznawczych i praktycznych, albowiem wnioski ogólne, które wykraczają poza pojedyncze zjawiska same w sobie służą poznaniu kolejnych zjawisk. Wiedza o fragmencie rzeczywistości oddziałuje na wiedzę o całości, wiedza o całości rzuca światło na poznane już fragmenty i daje się ekstrapolować na te, które nie zostały wykryte lub zbadane.

Poznanie komparatystyczne z reguły zmierza do tego rodzaju wiedzy ogólnej, ale dochodzi do niej drogą szczegółowych zestawień i porównań. Przywołanie zespołu komparansów dla wybranego comparandum tworzy dla tego pierwszego stosowny kontekst interpretacyjny, odsłaniający potencjalnie cechy lub funkcje tego comparandum, dotąd zakryte

1    nieuświadomione. Kontekst ten przełamuje tak czy owak izolowaną, „samotną" pojedynczość zjawiska zestawianego i porównywanego z innymi. Sytuuje go jako pars pro toto w obrębie wyróżnionej, znaczącej poznawczo całości. Badanie komparatystyczne modyfikuje tym samym pierwotny, przypadkowy status comparandum. Oplata go siecią odsłoniętych w toku badania relacji. Otwiera tym samym drogę do ustaleń czy interpretacji, wychodzących poza istniejącą wiedzę o zjawisku.