IMAG0077 2

filozofia 283

ność. Nie odgradzano się też całkowicie od zagadnień ontologicznych ujmowanych w kontekście gnozeologicznym traktując rzeczywistość jako istniejący obiektywnie byt materialny, postulowano Uzupełnianie empiryzmu hipotezami Wysnuwanymi z praktyki. Niektórzy marksiści formułowali problemy epistemologiczne w sposób zbliżony do neokantyzmu F. A. Langego lilb empiriokrytycyzmu E. Macha.

W dziedzinie teorii socjologicznych przyjmowano jako inspiracje ogólne zasady statyki i dynamiki społecznej Comte’a. Krytycznie ustosunkowano się do pozytywistycznej uniwersalisty-cznej koncepcji praw rozwoju społecznego dowodząc jego uwarunkowania od podstawy ekonomń czno-społecznej i związanej z nią świadomości. W poglądach na socjologiczną teorię ewolucjoniz-mii dzielono się na orientację scjentystyczną, akceptującą zasadniczo Spencerowskie prawo dyferencjacji i integracji w rozwoju społecznym, bądź naturalistyczną uznającą konfliktową formę procesu przemian społecznych drogą przewrotów rewolucyjnych dokonywanych przy udziale świadomej działalności człowieka. Negatywnie na ogół przyjmowano koncepcję orgarticyzmu i z tego stanowiska podważano zasady programu „pracy organicznej” (polemika z tezami artykułu B. Prusa: Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, 1883),

Głównymi propagatorami materializmu dialektycznego i historycznego byli: L. Krzywicki iPolemika, 1883; Człowiek i przyroda, 1887; Materialistyczne pojmowanie dziejów ludzkości, 1889; Świadomość w rozwoju społecznym, 1890; Wędrówka idei, 1897), S. Krusiński (Czy społeczeństwa ucywilizowane są organizmami?, 1885; Organizm biologiczny i społeczny, 1885; Społeczeństwo a moralność, 1885), B. Białobłocki (Nadprodukcja inteligencji, 1884), L. Winiarski (Czynniki społeczne w literaturze, 1890), K. Kelles-Krauz (Socjologiczne prawo retrospekcji, 1898), J. Marchlewski oraz działający za granicą K. Dłuski, W. Piekarski, S. Mendelson, S. Dickstein i A. Warski. Popularyzacji myśli marksistowskiej służyły dokonywane w tym okresie przekłady prac Marksa i Engelsa.

Dzieje recepcji pozytywizmu polskiego. Na przyjęcie i funkcjonowanie kierunku pozytywistycznego wpływały poza obiektywną prawidłowością procesów egzystowania prądu kulturowego szczególne warunki polskiej sytuacji — sytuacji społeczeństwa o silnie rozwiniętej świadomości patriotycznej, a pozbawionego samodzielności politycznej i zagrożonego eksterminacją narodową* zacofanego ekonomicznie, społecznie i kulturalnie. Poszukując ratunku w ochronie swojszczyzny* kulcie przeszłości, przywiązaniu do tradycji historycznej i religii widziano w materia-listycznym i laickim światopoglądzie przenoszonej z zagranicy filozofii zagrożenie dla polskości. Obawom tym sprzyjała niska kultura naukowa społeczeństwa^

W okresie ofensywy pozytywistycznej (1870—1874) popularność pozytywizmu obejmowała zasadniczo krąg jego zwolenników i propagatorów skupionych w zespołach kilku pism „młodej prasy”; w sensie negatywnym reprezentowana przez antagonistyczny „obóz starych” miała zakres szeroki. W życiu intelektualnym uczestniczyli nadal przedstawiciele polskiej romantycznej filozofii narodowej — Kremer, Libelt* Trentowski. Przeciwnicy zajmowali katedry uniwersyteckie nadając oficjalny i autorytatywny ton dominującej wciąż myśli idealistycznej i fideistycznej. Materialistycz-ny i laicki światopogląd pozytywizmu zwalczali profesorowie — S. Pawlicki (Materializm wobec nauki, 1870; Studia nad darwinizmem, 1875), H. Struve (Filozofia pozytywna i jej stosunek do filozofii angielskiej, 1874), A. Tyszyński (Darwinizm i pozytywizm w treści pism naszych, 1873; Doświadczenie jako kryterium prawdy, 1876);

W latach następnych mimo dojrzewania myśli kierunku pozytywistycznego i wzrostu jego popularności wśród inteligencji* zwłaszcza młodszego pokolenia, utrzymywał się aktywny nurt opozycyjny. M. Morawski głosił powrót do neoscholastyki i filozofii św. Tomasza z Akwinu |Filozofia i jej zadania, 1877). W sferze oddziaływania teorii pozytywistycznych Tyszyński w dziele Pierwsze zasady krytyki powszechnej (1870) uzasadniał „metodą myśli praktycznej” koncepcje fideizmu. Struve, wyznawca kierunku „idealnego realizmu”* łączył metafizykę z waloryzacją nauki |Synteza dwóch światów, 1876), Elementy myśli pozytywistycznej adaptował M. Straszewski (Dzieje filozofii w zarysie, 1887—1890) stosując metodę empiryczną w apologetyce religii objawionej. Pawlicki w pracy nad historią filozofii greckiej przyjmował tezę Buckle’a o zależności kultury duchowej od podstaw kultury materialnej, akceptował empiryzm i stosowanie metody indukcyjnej ostrzegając tylko przed ich absolutyzowaniem.

Płodne natomiast okazały się metodologiczne inspiracje nauki pozytywistycznej w badaniach historycznych, w działalności M. Bobrzyńskiego |Dzieje Polski w zarysie, 1879) oraz warszawskiej szkoły historycznej, w pracach A. Pawińskiego (Skarbowość w Polsce, 1881; Polska XVI u\, 1883), T. Korzona (Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, 1882—1886; Kościuszko, 1894), W. Smoleńskiego |Dzieje narodu polskiego, 1897—1898), W atmosferze scjentyzmu podjęte zostały pomnikowe prace z dziedziny etnografii: O. Kolberga (Lud, 1857—1890), Z. Glogera (Pieśni ludu.