IMAGE0040

zarówno sentymentalnej jak technicznej natury: zna Już podstawy „organizacji", jej reguły i niebezpieczeństwa, a po za tym wie, że potrafi przekroczyć barierę klasową.

Bo w gruncie rzeczy my dla cywilów jesteśmy pariasami Cywile mniej lub bardziej wyraźnie, z różnymi odcieniami pogardy i politowania myślą, że skoro zostaliśmy skazani na takie życie, doprowadzeni do takiej sytuacji - musieli śmy splamić się Jakimś olbrzymim, tajemniczym prześlę pstwem. Słyszą nas mówiących wieloma różnymi językami, których nie rozumieją i które brzmią dla nich tak groto skowo jak głosy zwierząt; widzą, do jak haniebnego stanu niewolnictwa nas doprowadzono, że nie mamy ani włosów, ani honoru, ani nazwiska, że Jesteśmy co dzień bardzie) upodleni i nigdy nie dostrzegają w naszych oczach cienia buntu, błysku wiary czy rezygnacji. Uważają nas za złodziejaszków i łajdaków, brudnych, obszarpanych i wygiń dzonych i biorąc skutek za przyczynę sądzą, że zasłużyli śmy na to upodlenie. Któż byłby w stanie odróżnić nasze twarze. Jedną od drugiej? dla nich jesteśmy „Kazett", rodzą) nijaki w liczbie pojedynczej.

Co oczywiście nie przeszkadza, że wielu z nich rzuca nam czasem kawałek chleba lub ziemniaka albo daje nam po rozdziale „Zivilsuppe" w warsztacie swoje menażki do wyskrobania i zwrotu po umyciu. Robią to, żeby pozbyć się natrętnych spojrzeń jakiegoś głodomora albo pod wply wem chwilowego impulsu humanitarnego, albo z prosie) ciekawości, aby zobaczyć, jak nadbiegamy ze wszystkich stron i wyrywamy sobie wzajemnie kąsek, bez skrupułów jak dzikie zwierzęta, aż w końcu najsilniejszy go pochłania, a inni chwiejnym krokiem wycofują się upokorzeni.

Otóż między mną a Lorenzem nigdy nie doszło do czego takiego. O ile może mieć jakieś znaczenie chęć sprecyzo wania przyczyny, z której właśnie moje życie, spośród ly siąca innych takich samych, zdołało ocaleć, wierzę głęboko, że właśnie jemu, Lorenzowi, zawdzięczam, iż żyję doi ad;

1 nie tyle ze względu na jego pomoc materialna, ile dlatego, samą swoją obecnością, swoim tak prostym i delikat-sposobem okazywania dobroci przypominał mi stale, ||fc poza naszym światem istnieje jeszcze świat sprawiedliwy, le Jeszcze coś i ktoś czysty i nieskalany, nie zdeprawo-ly i zdziczały, nie znający nienawiści i strachu; istnieje bardzo trudnego do zdefiniowania, jakaś nieuchwytna liwość dobroci, dla której warto Jednak utrzymać się życiu.

by opisane na tych stronach nie są ludźmi. Ich 'kość została pogrzebana lub oni sami ją pogrzebali skutek zniewag doznanych lub wyrządzonych innym, 'szystkich, poczynając od nikczemnych i głupich esesma-w poprzez kapo politycznych, prominentów większych niejszych. aż po niezróżnicowanych niewolników: haftów, wszystkie szczeble tej niedorzecznej hierarchii, na-conej przez Niemców, w paradoksalny sposób jednoczy sama rozpaczliwa pustka wewnętrzna.

Lecz Lorenzo był człowiekiem; jego ludzkość była czysta nieskażona, był poza tym negatywnym światem. Dzięki mu udało mi się nie zapomnieć, że i ja Jestem człowie-m.

PAŹDZIERNIK 1944

Ze wszystkich sił walczyliśmy, aby zima nie nadeszła, wytaliśmy się kurczowo wszystkich ciepłych chwil, za dym razem, gdy zachodziło słońce, staraliśmy się za-ać Je na niebie jeszcze trochę, ale wszystko na próżno, czoraj wieczorem słońce nieodwołalnie schowało się za lotem brudnej mgły, kominów i drutów i dziś rano jest zima.

Wiemy, co to znaczy, gdyż byliśmy tu już ubiegłej zimy. Inni szybko się o tym dowiedzą. To znaczy, że w ciągu

135