K �jna DIALEKTY POLSKIEz811

210

§ 77. Powstanie i rozprzestrzenienie przedrostka superlatywów naj-

Przyndotnikowo-przysłówkowy sufiks stopnia najwyższego nd-, różniący się długością od przyimkowo-werbalnej jego postaci nd, nd-, występował przed XVI wiekiem prawie powszechnie (Jęd). Druga jego postać: naj-, powstała przez rozszerzenie na- przy pomocy partykuły uwydatniającej f (Taśm II 150) — podobnie jak a a-d, przed, prze-z, prze-Jc, po-d — pojawia się w psałterzach, być może pod wpływem czeskim (UrbO 28), oraz w zabytkach mazowieckich: Rozmowie Mistrza ze śmiercią (najwiotsze m). Kodeksie Świętosławowym (najpirwej) Jęd 156. Można przypuszczać, że właśnie na terenie formowania się dialektu mazowieckiego przedrostek naj- w funkcji nominalnej ustalił się najwcześniej, chyba w XV wieku, i tu zaczął przenikać do języka literackiego. Przypuszczenie to jest tym bardziej prawdopodobne, że centrum gwar mazowieckich oraz objęte wielu mazowizmarui gwary nad Wisłą po Rypin. Toruń, Żnin, Mogilno (52A) nie wykazują śladów ud-, lecz konsekwentnie panuje tu naj-, rzadko naj- zob. MAGP 150. Mazowieckie obszary naj- zlewają się na wschodzie z ukra iń sko - bia lor u s kim i terenami występowania tejże postaci przedrostka superlatywów. Nie też dziwnego, że w okresie, kiedy stolica została przeniesiona do Warszawy, a w życiu publicznym i kulturalnym Polski zaczęli odgrywać poważną rolę ludzie pochodzący z kresów, mazowiecko--rnska postać przedrostka naj- wyrugowała z polszczyzny ogólnej nd- w ciągu XVII wieku znacznie skuteczniej i konsekwentniej niż zdołał to zrobić czeski przedrostek naj- później nej- w XV i XVI wieku. W gwarach polskich poza obszarami upowszechnienia naj- (52A) oraz objętym czeską postacią tego przedrostka: nej- pasem gwar od Koźla po Wadowice i Żywiec (5215) utrzymuje się, jak można wnosić z dotychczasowych danych, przedrostek nd-, ale w wielu punktach obok niego pojawiła się postać naj-, co można uważać za bezpośredni wpływ języka ogólnopolskiego, względnie częściej naj-. która jest kontaminacją pierwotnego nd- z najeży nei-. szerzących się za pośrednictwem języka ogólnego oraz od Mazowsza, dialektów ruskich czy czeskich i słowackich. Ta ekspansja mazowiecko-* tgólnopolskiego naj- na obszary, gdzie panował nd-. doprowadziła do mniej lub więcej zaawansowanego dziś zastąpienia pierwotnej postaci przedrostka superlatywów przez nd-\-[-. tak że nie objęte tymi procesami obszary z nd- (52C) stanowią dziś oddzielne wyspy na obszarze z obocznością nd- || nap.

§ 78. Zastępowanie przedrostków i propozycji s(-) przez z(-)

Język prasłowiański oprócz ]>rzyimkowo-przedrostkowego *•?&(-) w znaczeniu 'cum. de’ (*Howęzati «& wozonu>, s&ltisiti sh góry) miał także propozycję *jbzb(-) Vx’ (*jbzhbirnti ryby jhzb wody). W dialektach zachodnio-