m57

chwili. Mówiąc inaczej: melancholia jest niezgoda na spotkanie z sobą, jest przenoszeniem tego spotkania w sferę nierzeczywistą, stosowaniem do własnego „ja” praktyk odrealniania.

"Teii uścisk możliwości ujawnia się często w drobiazgach, w szczegółach błahych, choć męczących, tyranizujących wręcz i zabijających przeżywaną chwilę, jak na przykład wymieniane przez Kierkegaarda myśli o „nie-zgaszeniu światła, ognia w kominku, o nie zamknięciu drzwi”. Albo też w różnych obsesjach: oto pewna dama zwierza się filozofowi ze swego lęku przed byciem pogrzebaną żywcem; na lęk ten obmyśliła sama trzy środki zaradcze, lecz to jej nie uspokaja, gdyż wciąż rozważa możliwość ich nieskuteczności. „Gdyby nie była melancholiczką - komentuje Kierkegaard w Etapach na drodze życia - byłaby szczęśliwa, gdyż przekonana, że istnieją nieocenione zasady mądrości i prawdy, które mogą zapewnić istocie ludzkiej coś w skończoności”.

Ale w melancholii Kierkcgaardowskiej chodzi przede wszystkim o możliwość, jaką jesteśmy dla siebie samych; o ciągłe przeczucie czy doznanie, ze nasz los jeszcze nic został ukształtowany, sformułowany. Tak jak dzieje się to w chwili pragnienia, które już się narodziło, lecz nie ma na razie swego konkretnego obiektu (żywi się tym - jak była mowa - co w istocie nie ma realnej postaci). Analizuje to Kierkegaard na przykładzie postaci pazia z Wesela Figara: „Zmysłowość jest tu już obudzona, lecz nie do ruchu, ale do cichego trwania, nie do radości i rozkoszy, ale do głębokiej melancholii”. Melancholia cesarza Nerona, choć groźna i agresywna (bo melancholia może bądź „rozbrzmiewać w ludzkim wnętrzu, bądź, jak w tym przypadku, zwrócić się przeciw innym”, być brudna, ohydna, gwałtowna), poddaje się temu samemu prawu nieokreślenia: Neron jest człowiekiem, którego duch domaga się dokonania przełomu, „utorowania sobie drogi”, lecz który ciągle unika tej możliwości, tłumi ją w sobie nie prze-

stając jej pragnąć, i staje się dla innych na drodze przemocy tym, czym jest dla siebie - niepokojącą tajemnicą.

Melancholia objawia się więc w chwilach, gdy pomyślany zostaje jako możliwość - a następnie powstrzymany , i zaniechany - ruch mający nadać jakiś inny kształt na-śzemu życiu. Melancholia jest skurczeniem, skuleniem się w sobie, „pochyleniem się nad sobą” wedle określenia Kierkegaarda, czy, jak w przypadku pazia z Figara, łagodnym, a nawet rozkosznym rozpłynięciem się w tajemnicy własnego pragnienia (bo nie wiemy, co nas nad sobą pochyla) - pochyleniem, z którego nie może wyniknąć przeistoczenie się w tę inną formę, w dostrzeżoną i pożądaną możliwość. Podobną sytuację psychologiczną, charakterystyczną dla całego pokolenia romantycznego, opisywał w słynnych słowach Chateaubriand: „Zniechęcone swym stuleciem, przerażone swą religią, dusze te pozostawały w świecie nie oddając się światu: i wówczas padały ofiarą tysiąca chimer; i wówczas rodziła się grzeszna melancholia, która powstaje pośród namiętności, gdy namiętności te pozbawione obiektu spalają się własnym ogniem w samotnym sercu” (Geniusz chrześcijaństwa).

Owa „przyszła możliwość”, której ucisk jest zasadą melancholii, choć pozornie odnosi się do przyszłości, w istocie jest presją powtórzenia, powrotem fascynującej (traumatycznej, obsesyjnej) przeszłości. Jest rekonstrukcją wciąż tej samej sytuacji psychologicznej: poczucia, że nasze życie ma się dopiero stać, że otwiera się przed nim coś dotąd nieuchwytnego, że obiekt pragnienia dopiero się pojawi, ukonkretni i się nam podda. Skutkiem jest za każdym razem odrealnienie chwili teraźniejszej, zerwanie więzi z konkretem doświadczanego właśnie przeżycia. Trudno jest przedstawić, nie tylko w tym miejscu, całą złożoną kwestię biografii Kierkegaarda, której poświęcono setki sprzecznych niekiedy interpretacji filozoficznych, psychologicznych, psychiatrycznych; sam filozof mówił o niej, że pod jego pórem zyskała „nader

115