Obraz7 3

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

leżącymi do tych samych kategorii zawodowych, ale różniących się tym, czy wykonują pracę zawodową w momencie badania, czy też nie. Okazało się, że istotnych różnic nie było. Stwierdzono, po pierwsze, występowanie podobnych rozkładów odpowiedzi dla osób pracujących i niepracujących w tych samych zawodach; po drugie, po zastosowaniu dokładniejszego testu w postaci analizy regresji, okazało się, że dychotomiczna zmienna „pracuje-nie pracuje” nie różnicowała (w żadnym z tych krajów) rozpatrywanych cech położenia społecznego i postaw.

Oczywiście należałoby ostrożnie podejść do tego wyniku i nie traktować go jako uniwersalnej rekomendacji na rzecz definiowania pozycji społecznej niepracujących osób w kategoriach ostatnio wykonywanego zawodu. W Polsce różnice między tymi kategoriami okazały się bowiem znaczące. Posługując się analogicznym schematem analiz, jaki zastosowali cytowani autorzy brytyjscy, starałem się ustalić wpływ dychotomicznego podziału na respondentów aktywnych zawodowo i biernych na kilkadziesiąt cech i postaw - m.in. takich jak stanowisko, wielkość dochodu, religijność, orientacje egalitarne, zadowolenie z życia i samoidentyfikacje klasowe. Okazało się, że w przypadku 21 na 23 (w sumie) modele regresji, osoby aktywne zawodowo w znaczącym stopniu różniły się od osób nieaktywnych w momencie badania, ale mających jakiś zawód w przeszłości (Domański 1997).

Zestawienie przytoczonych wyników analiz dla Anglii, Stanów Zjednoczonych i Polski ilustruje złożony charakter problemu. Posługiwanie się pozycją zawodową w celu identyfikacji pozycji społecznej osób niewykonujących zawodu jest wypadkową kilku okoliczności. Zależy przede wszystkich od tego, czy różnica pomiędzy pracującymi i niepracującymi respondentami jest rzeczywiście znacząca i w jakim stopniu wyeliminowanie niepracujących spowoduje zmniejszenie liczby analizowanych przypadków, a w konsekwencji - osłabi siłę testów statystycznych, zmniejszając wiarygodność ustaleń.

Tabela 3. Osoby aktywne zawodowo, niepracujące, ale mające zawód oraz osoby niemające żadnego zawodu (w %; dane z 2000 roku)

Odsetek osób	Bułgaria	Polska	Rosja	Rumunia	Słowacja	Węgry
Pracujących w momencie badania	33,5	39,4	43,7	32,4	48,5	38,8
Niepracujących, ale mających zawód	44,2	44,6	53,4	50,2	31,6	44,4
Niemających żadnego zawodu	22,3	16,0	9.7	17,4	19,9	16,8

Empiryczną ilustracją skali tego problemu są przedstawione w tabeli 3 rozkłady liczebności osób aktywnych zawodowo, osób nieaktywnych, ale mają-118 cych jakiś zawód i (w ostatnim wierszu) odsetek tych, którzy nie pracowali w ogó-

le. Dane te pochodzą z badań zrealizowanych w 2000 roku na reprezentacyjnych próbach ogólnokrajowych w Bułgarii, Polsce, Rosji, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech (Domański 2002c). Tylko w Rosji odsetek osób, które nigdy nie pracowały zawodowo, kształtował się poniżej 10% ogółu dorosłej ludności, w Polsce i na Węgrzech wynosił 16-17%, w Rumunii 17,4%, w Słowacji 19,9%, najwyższy zaś (22,3%) był w Bułgarii. Jeżeli chodzi o najważniejszą kategorię -osób identyfikowanych w momencie badania przez zawód - w Polsce obejmowała ona 39,4% ogółu respondentów, w Bułgarii 33,5%, w Rosji 43,7%, w Słowacji 48,5% i na Węgrzech 38,8%.

Streszczenie

Na podkreślenie zasługują dwa fakty; po pierwsze to, że liczebność tej kategorii na ogół była mniejsza od liczebności osób niepracujących w momencie badania, które w odpowiedzi na pytanie o zawód podają informacje o ostatnio wykonywanym. Obecnie pracujących było więcej jedynie w Słowacji, natomiast odsetek niepracujących, ale mających zawód wynosił 31,6% ogołu. W pięciu pozostałych krajach odsetek osób niepracujących, ale mających zawód wynosił: 44,2% w Bułgarii, 44,6% w Polsce, 53,4% w Rosji, 50,2% w Rumunii i 44,4% na Węgrzech. Po drugie, porównując te ustalenia z rezultatami wcześniejszych analiz należy stwierdzić, że w przypadku Polski względny udział kategorii osób aktywnych zawodowo maleje. O ile w 1992 roku wynosił on 58,2%, a w 1995 roku 55,8% (Domański 1997), to w roku 2000 zmniejszył się do 39,4%. Wypada zauważyć, że liczebność kategorii osób niepracujących, chociaż mających zawód, jest duża. Fakt ten zmniejsza trafność pozycji zawodowej jako wskaźnika pozycji społecznej jednostek w tym stopniu, w jakim z podziałem na aktywnych i nieaktywnych zawodowo związane są istotne różnice.

Drugi z zasygnalizowanych powyżej problemów związanych z użytecznością zawodu, to pytanie, który zawód ma być wskaźnikiem pozycji społecznej, jeżeli są respondenci wykonujący ich kilka. Większość badaczy odwołuje się w tej sytuacji do danych dotyczących głównego zawodu zakładając, że pozostaje on najlepszą, sumaryczną charakterystyką położenia społecznego jednostek. Zwykło się przyjmować, że dwoma podstawowymi czynnikami rozstrzygającymi o ważności zawodu są wielkość uzyskiwanych dochodów i to, ile czasu zajmuje. Taką też dyrektywę formułuje się w instrukcjach do badań.

Oczywiście całkiem innym problemem jest kwestia wykorzystania informacji o wykonywaniu przez respondenta kilku zawodów. Najważniejsze jest kryterium merytoryczne - badacz musi rozstrzygnąć, czy uwzględnianie tych danych zwiększa w istotnym stopniu trafność pomiaru pozycji społecznej. Na etapie analiz najbardziej oczywistym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie do rozpatrywanego modelu kilku zmiennych, identyfikujących zawód główny i dodatkowe zawody.

8.6. Streszczenie

Próbowaliśmy tu odpowiedzieć na pytanie, jak zwykło się w socjologii identyfikować usytuowanie jednostek w najistotniejszych wymiarach stratyfikacji społecznej. Historycznie rzecz biorąc, punktem wyjścia były techniki wielowskaźnikowego pomiaru, stosowane w badaniach o zasięgu lokalnym.