Obraz1 (19)

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

Siegel 1971; Treiman 1977; Featherman, Hauser 1978). Jak wskazywaliśmy w rozdziale trzecim, jej podstawowa teza głosi, że konstytutywnym wymiarem uwarstwienia jest hierarchia pozycji, różniących się funkcjonalnąważnościąze względu na zaspokajanie potrzeb społecznych. Pozycje te muszą być obsadzane według poziomu kwalifikacji i umiejętności jednostek, a za ich zajmowanie przysługują niejednakowe nagrody. Warto zwrócić uwagę na trzy elementy, które uwydatniają funkcjonalne znaczenie zawodu.

Po pierwsze, o ważności tych ról rozstrzyga ich funkcja - w biografii jednostek role zawodowe są formą stacji przekaźnikowych, do których prowadzą określone drogi edukacyjne i inne formy aktywności podejmowane z myśląo kanerze i pracy. Wejście do zawodu stanowi zakończenie pewnego etapu, a równocześnie jest on punktem wyjścia do dalszych dokonań. Wykonywanie zawodu jest źródłem kumulacji zasobów, zapewnia dostęp do cenionych dóbr, a w zakresie aspektów psychologicznych kształtuje samoocenę, orientacje i poglądy jednostek. Gdyby sięgać do znanych metafor, to jedną z nich może być często cytowane stwierdzenie Duncana (1961:116-117), że zawód jest zmienną pośredniczącą pomiędzy dwoma innymi kluczowymi ogniwami stratyfikacji. Z jednej strony, są to kwalifikacyjne wymogi obsadzania ról zawodowych, z drugiej zaś - rozmaite nagrody (jak dochody i prestiż) otrzymywane za wykonywanie zawodów. Fakt, że zawód jest ogniwem pośredniczącym przesądza o jego centralnej roli, ujmując rzecz pod kątem cyklu życiowego jednostek.

Drugim elementem jest uniwersalny charakter mechanizmów stratyfikacji społecznej. Tezę tę, propagowaną w teoriach „społeczeństwa przemysłowego" (Kerr, Dunlap, Harbison, Myers 1960), uzasadniają analizy oparte na wynikach ścisłego pomiaru. Jednymi z jej pierwszych wyrazicieli stali się Blau i Duncan (1967): we współczesnych społeczeństwach - jak argumentująw ostatnim rozdziale książki The American Occupational Structure - role zawodowe mają zbliżoną treść, są zorganizowane według podobnych reguł, a ponadto obowiązują podobne zasady ich obsadzania i wynagradzania, odpowiednio do funkcjonalnej ważności zawodu. Można rzec, że na zawodach opiera się fizjologia struktury społecznej. Empirycznych dowodów na rzecz słuszności tego poglądu dostarczają wyniki między-krajowych badań porównawczych nad procesami rekrutacji do ról zawodowych i dystrybucją zarobków. U ich podłoża tkwią wspólne prawidłowości, niezależnie od różnic poziomu gospodarczego między krajami, dominujących wartości i odmiennych tradycji (Treiman, Ross 1983; Treiman, Yip 1989; Erikson, Goldthorpe 1992; Ishida, Muller, Ridge 1995).

Po trzecie, role zawodowe są nie tylko funkcjonalnymi ogniwami fizjologii systemów społecznych. Zasilają je również - by użyć ulubionej terminologii marksistów - przez tworzenie grup interesów, rozumianych jako aktywne podmioty historii. Adekwatnym przykładem mogą tu być dążenia do zachowania wysokiego statusu i korzystnych relacji płac, podejmowane w krajach zachodnich przez organizacje zrzeszające kategorie określane mianem pnofessions. Zorganizowani w korporacje lekarze, prawnicy i przedstawiciele innych profesji zaostrzają np. warunki rekrutacji do zawodów, przez wymagania dotyczące dyplomów czy ukończenia specjalistycznych kursów, egzekwowanych przez specjalne komisje. Korporacje zawodowe dbają o utrzymanie wysokiej „ceny" rynkowej i zwartość sze-106 regów profesji przez kreowanie ideologii służby społecznej, podkreślanie estymy

i wysokich kwalifikacji jej członków. Zawody mają nierówną siłę przetargową, dlatego też strategii tych nie są w stanie stosować kategorie nieposiadające tego rodzaju atutów - pracownicy umysłowi o niskich kwalifikacjach i pracownicy fizyczni. Ich reprezentanci, dajmy na to, sprzątaczki czy robotnicy drogowi, na ogół nie identyfikują się z wykonywanym zajęciem i często podejmują tylko prace dorywcze (Hall 1969; Perkin 1989; Burrage, Torsthendhal 1990). Z badań nad identyfikacjami i etosem pracy wynika, że najsilniej odczuwane są one w kategoriach o wysokim statusie społecznym.

Dlaczego zawód?

W1998 roku przeprowadzono w Polsce badanie na reprezentatywnej próbie ludności, z którego należałoby wysnuć wniosek, że najsilniejsze poczucie identyfikacji z rolą zawodową występowało w środowiskach biznesu. Odpowiadając na pytanie, .czy pracowałby Pan nadal, gdyby udało się Panu zdobyć dostatecznie dużo pieniędzy, aby żyć wygodnie do końca życia?", 90% właścicieli firm stwierdzało, że tak. Wśród inteligentów odsetek ten wynosił 83%, a w kategoriach pracowników umysłowych niższego szczebla i robotników kształtował się w granicach 60-70% (Domański 2001). Należy sądzić, że usytuowanie kategorii zawodowych w sieci stosunków przetargu wywiera silny wpływ na ich szanse życiowe. Odwołując się do sformułowań Parkina (1979,) można by rzec, że jest to płaszczyzna „wykluczania" słabszych grup przez silniejsze. Silniejsi uzyskują wyższe zarobki, mają lepszą pracę, uregulowane warunki awansu i gwarancje stałego zatrudnienia. Słabsi walczą o te same przywileje, stosując rozmaite strategie „uzurpacji".

Wymienione tu perspektywy teoretyczne uwydatniają różne aspekty wpływu podziałów zawodowych na nierówności i konfiguracje dystansów. Odwoływanie się do zawodu wydaje się więc zabiegiem naturalnym i dotyczy praktycznie każdej analizy socjologicznej, w której istnieje potrzeba wskazania „strukturalnego" podłoża rozpatrywanego problemu. Podsumowując: pozycja zawodowa rzutuje na osobowość i poczucie tożsamości jednostek, wypełnia im życie przez kształtowanie postaw; jest również czynnikiem formowania się trwałych podziałów i więzi, jeżeli wziąć pod uwagę, że na bazie interakcji zawodowych formują się bariery towarzyskie i homogamia środowiskowa w doborze małżonków (Goldthorpe 1980; Domański, Sawiński 1992). Wspólnota kręgów zawodowych przenika do wielu tych sfer naraz i mimo że nie obejmuje ich wszystkich, zawód pozostaje stosunkowo najlepszym sumarycznym wskaźnikiem statusu.

Empiryczne dowody przemawiające za trafnością takiej oceny można podsumować stwierdzeniem, że przynależność zawodowa jest silnym korelatem innych cech położenia społecznego jednostek. Z wyjątkiem poziomu wykształcenia żaden inny atrybut położenia społecznego nie jest w znaczącym stopniu skorelowany z tak wieloma zjawiskami jak zawód. Aby to udokumentować, odwołajmy się do danych dla Polski. Dane w tabeli 2 pochodzą ze wspomnianych przed chwilą badań przeprowadzonych w 1998 roku na dobranej metodą losową zbiorowości, reprezentującej dorosłą ludność w wieku 18 lat i powyżej (Domański 2000). W pierwszej kolumnie tabeli przedstawiono współczynniki korelacji między pozycją zawodową a wybranymi zmiennymi identyfikującymi miejsce w strukturze społecznej, takimi jak poziom wykształcenia, zarobki, dochody rodzin, zasoby materialne (samochód i dom letniskowy), zajmowanie stanowisk kierowniczych i styl życia mierzony liczbą książek. Zapewne zgodzimy się, że 107