Obraz3 (18)

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

a)    robotników rolnych,

b)    pozostałych robotników poza rolnictwem,

c)    pracowników usług w zawodach fizycznych (servant classes).

Schemat Edwardsa miał, w zamierzeniu autora, ujmować podstawowe kategorie struktury społecznej różniące się „pod względem ekonomicznym, stylu życia, intelektu i w sensie społecznym" (Sixteenth Census 1943: 179). Były to -i pozostają nimi nadal - najważniejsze aspekty pozycji jednostek. Podobnymi wiązkami kryteriów posługiwali się twórcy późniejszych klasyfikacji zawodów. W Stanach Zjednoczonych najbardziej reprezentatywnąwersjąschematu Edwardsa w analizach socjologicznych stała się klasyfikacja przedstawiona przez Blaua i Duncana (1967) w cytowanej już pracy The American Occupational Structure. W najbardziej rozwiniętej postaci obejmowała siedemnaście kategorii zawodowych utożsamianych z podstawowymi segmentami systemu uwarstwienia. Dla amerykańskiej socjologii pozostaje ona do dzisiaj standardowym narzędziem w analizach nad ruchliwością i procesami stratyfikacji społecznej (Featherman, Hauser 1978; Hout 1988).

Klasyfikacje zawodów służą dwóm celom. Po pierwsze, są-jak to wyjaśniliśmy przed chwilą- narzędziami operacjonalizagi pozycji społecznej na etapie analiz. Po drugie, służą jako narzędzia kodowania informacji uzyskiwanych z wywiadów. Klasyfikacja może zostać włączona do kwestionariusza wywiadu w postaci kilku (kilkunastu) kategorii jako tzw. „zamknięte" pytanie o zawód - respondenci proszeni są o zaliczenie się do jednej z tych kategorii. Przykładem tego podejścia w Polsce mogą być badania realizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej. W kwestionariuszach CBOS-u wyodrębnia się kilkanaście kategorii, zaczynając od „inteligencji", kończąc zaś na robotnikach rolnych i właścicielach gospodarstw.

Drugie podejście, dające możliwość dokładniejszego pomiaru, polega na zadawaniu respondentom serii pytań o zawód. Ankieter zaczyna od pytania o nazwę zawodu, a następnie prosi o podanie krótkiego opisu czynności, nazwy zajmowanego stanowiska, pyta, czy respondent jest właścicielem, czy pracownikiem najemnym i do jakiej gałęzi gospodarki należy zakład pracy. Informacje te wykorzystywane są przez koderów, których zadaniem jest przypisanie każdego z respondentów do szczegółowych kategorii. Klasyfikacje są tu rodzajem książki kodowej obejmującej od kilkudziesięciu do kilkuset pozycji z przypisanymi im wartościami, które identyfikują miejsce zawodu w ramach wprowadzonego podziału. Zaletami tego podejścia są: większa standaryzacja informacji o wszystkich respondentach i możliwość elastycznego postępowania na etapie analiz, gdyż szczegółowo zakodowane kategorie można dowolnie grupować w zależności od preferencji teoretycznych badacza.

Ponieważ w strukturze społecznej współczesnych społeczeństw funkcjonuje kilkadziesiąt tysięcy zawodów, analizując te dane, trzeba je sprowadzić do mniej szczegółowego podziału. Grupuje się je więc w szersze kategorie, biorąc pod uwagę podobieństwo ze względu na takie kryteria, jak charakter pracy (umysło-wa-fizyczna), stanowisko (fakt nadzorowania pracy innych osób), miejsce w strukturze gospodarki określone przez podział gałęziowo-branżowy, podział na właścicieli i pracowników najemnych, stopień złożoności pracy i wymogi kwalifikacyjne. 110 Chodzi o to, aby wyodrębnić kategorie, które są trafną reprezentacją istotnych

dystansów i barier. Na ogół grupowane są one w nie więcej niż 500 kategorii, które można agregować w szersze grupy na odpowiednio wyższych poziomach podziału.

Klasyfikacje zawodów

W socjologii empirycznej najbardziej znaną „książką kodową" jest International Standard Classification of Occupations (ISCO). Pierwszą wersję ISCO opracowało w 1958 roku Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie. Zmodyfikowano ją w 1968 roku; w międzynarodowym obiegu funkcjonuje obecnie trzecia, poprawiona wersja z 1988 roku. ISCO jest najczęściej stosowanym schematem kodowania zawodów w badaniach porównawczych. Z jego najbardziej znanych zastosowań należy wymienić takie przedsięwzięcia badawcze, jak International Social Sun/ey Program (ISSP), Programme for International Student Assesment (PISA) oraz badania nad stratyfikacją i ubóstwem w krajach postkomunistycznych (Social Stratification in Eastem Europę after 1989 i Poverty, Ethnicityand Genderin Trans-itional Societies). Konstrukcja ISCO opiera się na wyróżnieniu czterech szczebli podziału. Najbardziej szczegółowy obejmuje 390 kategorii; są one pogrupowane w 116 kategorii wyższego szczebla na drugim poziomie. Na trzecim poziomie jest 28 grup, a na najwyższym, czwartym - 10 (Hoffman 2003:144). Te ostatnie zamieszczam, dla ilustracji poniżej, z podaniem wartości kodowych.

0    Wojskowi

1    Wysocy urzędnicy państwowi, członkowie organów przedstawicielskich, kadra kierownicza przedsiębiorstw i organizacji

2    Specjaliści, wolne zawody

3    Technicy i specjaliści średniego szczebla

4    Urzędnicy

5    Pracownicy usług osobistych i placówek handlowych

6    Rolnicy i robotnicy rolni

7    Brygadziści i robotnicy wykwalifikowani

8    Robotnicy zatrudnieni przy obsłudze maszyn, robotnicy taśmowi, kierowcy

9    Pracownicy fizyczni wykonujący proste zadania w usługach i produkcji

Zalety wynikające z uniwersalności ISCO nie powinny przesłaniać jej wad. Podstawowym ograniczeniem jest to, że ISCO nie jest klasyfikacją stricte socjologiczną. Skonstruowano ją dla potrzeb gospodarki i polityki społecznej, tymczasem miarą trafności klasyfikacji jest uwzględnianie ważnych kryteriów podziału, czyli cech wyznaczających miejsce w strukturze społecznej. W ISCO dominującym kryterium podziału jest podobieństwo treści ról zawodowych, natomiast w znacznie mniejszym stopniu uwzględnia ona inne aspekty, np. stosunek do własności i zakres władzy związanej z usytuowaniem w hierarchii stanowisk. Ograniczenie to daje o sobie znać na etapie kodowania danych, stwarzając trudności z zaklasyfikowaniem badanych osób do podstawowych segmentów struktury społecznej. Nie uwzględniając stosunku do własności, ISCO nie odróżnia, przykładowo, mechaników samochodowych posiadających własną firmę od mechaników pracowników najemnych.

Z tego też względu ISCO rzadko funkcjonuje jako samodzielny wskaźnik pozycji społecznej na etapie analiz. Przy konstrukcji prawdziwie socjologicznego 111