Obraz5 (13)

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

ładu, porządku i socjalizację jednostek (minister, nauczyciel czy sędzia). W Stanach Zjednoczonych współczynnik korelacji między hierarchiami ustalonymi w 1925 i 1964 roku wynosił 0,98 (Hodge, Siegel, Rossi 1964). Dla Polski korelacja miedzy ocenami prestiżu uzyskanymi w 1958 i 1987 roku kształtowała się na poziomie 0,94 (Domański, Sawiński 1991b).

Należy podkreślić jeszcze dwie cenne właściwości prestiżu zawodów. Pierwszą z nich jest „inwariancja" hierarchii prestiżu między kategoriami wyróżnianymi w przekroju różnych podziałów społecznych. Wyniki analiz we wszystkich krajach, gdzie prowadzono badania, dowodzą, że w świadomości członków różnych grup wieku, płci, regionu zamieszkania, poziomu wykształcenia czy wielkości dochodów funkcjonuje bardzo podobna wizja rankingu pozycji zawodowych w wymiarze prestiżu. Drugą właściwością jest „inwariancja" w perspektywie międzykrajowej. Mię-dzykrajowe analizy porównawcze nad prestiżem zawodów mają bogaty dorobek. Pierwsze porównania tego rodzaju, które przeprowadzili dla sześciu krajów Inkeles i Rossi (1956), wykazały zaskakujące podobieństwo między hierarchiami prestiżu w tak różnych krajach jak Stany Zjednoczone, Niemcy Zachodnie, Anglia, Nowa Zelandia, Japonia i Rosja. Było to punktem wyjścia do wysunięcia hipotezy o występowaniu „zasadniczych podobieństw" między społeczeństwami o różnym typie kultury i poziomie rozwoju. Hipoteza Inkeiesa i Rossiego uzyskała potwierdzenie na gruncie wielu analiz. Ich podsumowaniem były analizy danych z sześćdziesięciu społeczeństw dokonane przez Donalda Treimana. Średni współczynnik korelacji między ustalonymi dla tych krajów hierarchiami zawodów wyniósł 0,80, a więc był stosunkowo wysoki (Treiman 1977). Zdaniem Treimana, najistotniejszą przyczyną uniwersalnego charakteru tych wzorów jest występowanie we współczesnych społeczeństwach podobnej organizacji systemu zawodowego, hierarchii ról i treści zawodów. Drugą przyczyną - w aspekcie świadomości - jest występowanie podobnych kryteriów oceny wynikających z normatywnej wspólnoty wartości.

Faktem o przełomowym znaczeniu było skonstruowanie przez Treimana Międzynarodowej Standardowej Skali Prestiżu Zawodów (Standard International Oc-cupational Prestige Scalę - SIOPS). Oceny prestiżu zawodów, pochodzące z sześćdziesięciu społeczeństw, sprowadzono do ściśle porównywalnych, standardowych wartości, następnie policzono ich średnie dla poszczególnych zawodów i - po wykonaniu analiz ekstrapolacyjnych - przypisano średnie do szczegółowych kategorii zawodowych ISCO, Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Zawodów. Badaczom prowadzącym porównania międzykrajowe dostarczono w ten sposób ściśle porównywalnego narzędzia analiz. Zastosowanie tej skali pozwoliło też na zwiększenie precyzji pomiaru. Głównym mankamentem dotychczasowych skal prestiżu była zbyt mała liczba kategorii zawodowych (na ogół była ona mniejsza od stu). Te same wartości trzeba więc było przypisywać reprezentantom bardzo różnych zawodów. Skala Treimana, zawierająca ponad 500 wartości, pozwala tego ograniczenia uniknąć.

Drugim rodzajem skal stosowanych do pomiaru pozycji społecznej są skale społeczno-ekonomicznego statusu zawodów. Metodologiczną przesłanką konstrukcji tych skal jest założenie, że wielowymiarowe wskaźniki dostarczają trafniejszych narzędzi pomiaru. Skale społeczno-ekonomicznego statusu konstruowane są na podstawie kilku zmiennych, określających kluczowe aspekty pozycji 114 społecznej, takie jak wykształcenie czy poziom zarobków. W socjologii empirycz-

nej funkcjonują one od wczesnych lat sześćdziesiątych w kilku wariantach. Najbardziej znane i najczęściej stosowane są dwa rodzaje tych skal; pierwszy opiera się na danych dotyczących przeciętnego wykształcenia i średnich zarobków w zawodach (Blishen 1958; Nam, Powers 1968), natomiast drugi polega na łączeniu kombinacji tych zmiennych z prestiżem zawodów (Duncan 1961).

Skale zawodów

Metodologia konstruowania skal pierwszego rodzaju jest historycznie wcześniejsza. Najczęściej przywoływanym przykładem jest skala, którą skonstruowali Nam i Powers odwołując się do amerykańskich danych spisowych. W pierwszym etapie sporządzili oni dwie hierarchie szczegółowych kategorii zawodowych według średniego poziomu wykształcenia i średniego poziomu zarobków (było ich w sumie kilkaset). Aby stworzyć porównywalną metrykę dla tak ustalonych skal, posłużyli się następującą metodą: najpierw wyznaczyli kumulacyjne szeregi liczebności dla każdej hierarchii, zaczynając od kategorii usytuowanych najniżej, później na podstawie skumulowanych liczebności przypisali tym kategoriom mediany, na koniec zaś ustalili dla każdej kategorii średnią tych median. Średnie te można było interpretować jako syntetyczny wskaźnik pozycji społecznej jednostek wykonujących odpowiednie zawody. Skala Nama i Powersa, skonstruowana w oryginalnej wersji na podstawie danych spisowych z 1950 roku. podlegała kilku modyfikacjom wykorzystującym dane z kolejnych spisów ludności (Nam i in. 1975).

Drugi rodzaj skal społeczno-ekonomicznego statusu odwołuje się do danych dotyczących prestiżu zawodów. Autorem pierwszej skali, która następnym pokoleniom badaczy posłużyła za model, jest Duncan. W1961 roku opublikował artykuł A Socio-Economic lndex for Ali Occupations, w którym przedstawił propozycję wskaźnika pozycji społeczno-ekonomicznej (Socioeconomic lndex - SEI). Analizy Duncana wyznaczyły pewien standard, jeżeli chodzi o teoretyczne przesłanki i logikę pomiaru. SEI jest wypadkową wykształcenia, prestiżu zawodów i poziomu zarobków. W uzasadnieniu Duncan(1961:116-117) wskazuje na szczególny charakter relacji zachodzących między tymi zmiennymi. Z jednej strony, wykształcenie jest głównym kanałem alokacji jednostek do określonych zawodów (identyfikowanych na skali prestiżu), z drugiej - za ich wykonywanie uzyskuje się odpowiednie nagrody, znajdujące odzwierciedlenie w poziomie zarobków. Pozwala to zatem uchwycić kluczowe ogniwa procesu stratyfikacji społecznej, a mianowicie „przyczyny", „konsekwencje" oraz same pozycje.

W celu wyznaczenia wartości SEI zastosowano analizę regresji prestiżu na wykształcenie i poziom zarobków. Zmienną wyjaśnianą były średnie oceny prestiżu dla 45 zawodów (pochodzących ze znanego badania NORC zrealizowanego w 1947 roku na próbie ogólnokrajowej), a zmiennymi wyjaśniającymi - odsetek męskich wykonawców tych zawodów mających co najmniej 4 klasy szkoły średniej i, odpowiednio, odsetek mężczyzn, których miesięczne zarobki kształtowały się (w 1949 roku) powyżej poziomu 3,5 tys. dolarów. Wartości metrycznych współczynników regresji dla wykształcenia i poziomu zarobków, otrzymanych w ramach tego modelu, posłużyły Duncanowi do estymacji wartości SEI dla kilkuset kategorii zawodowych, dla których nie istniały oceny prestiżu. Otrzymane w ten sposób wartości skali SEI zawierały się w przedziale od 0 do 96. Od 1961 roku skala Duncana była poddawana sukcesywnym „rewizjom" dla dostosowania jej do zmian w strukturze społecznej, na podstawie nowych danych na temat wykształcenia, zarobków i prestiżu zawodów. Osobną uwagę poświęcono opracowaniu wersji SEI uwzględ-

115