Obraz4 (15)

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

wskaźnika do informacji zakodowanych w ramach ISCO powinno się koniecznie dodawać informacje dotyczące, co najmniej, zróżnicowania według stanowisk i podziału na właścicieli i pracowników najemnych. Konkretnym przykładem zastosowania tej dyrektywy w praktyce badawczej jest schemat operacjonalizacji miejsca jednostek w strukturze społecznej, na podstawie (kodowanego według ISCO) zawodu, stanowiska i bycia właścicielem (lub pracownikiem najemnym) znany pod nazwą EGP, który omówimy w rozdziale dziesiątym. Niezależnie od tych rozwiązań pojawiająsię próby „usocjologicznienia" ISCO, chociaż modyfikacje idące w tym kierunku nie mogą być duże. Ganzeboom i Treiman (2003) wyodrębnili kilka dodatkowych kategorii nieuwzględnionych w ramach oryginalnego schematu; inną zmianą było dokonanie podziału zawodów wojskowych (w ISCO 1988 są one razem) na kilka mniejszych kategorii i przypisanie ich do większych grup według usytuowania w hierarchii społecznej.

8.4. Skale zawodów

Klasyfikacje zawodów tworzone są dla operacjonalizacji podziałów społecznych, gdy nie zakłada się, że występują one w postaci hierarchii. Interpretacja w terminach hierarchii może być nieuzasadniona lub nieważna dla celu analiz. Gdy jest to uzasadnione i ważne, stosowane są skale zawodów. Podstawową przesłanką konstrukcji skal zawodów jest założenie o hierarchicznej naturze wymiarów stratyfikacji społecznej. Wymiarami tymi mogą być prestiż, pozycja społeczno-ekonomiczna, wymagania kwalifikacyjne czy stopień złożoności zadań przypisanych do określonego zawodu. Respondenci otrzymują określone wartości na skali zawodów, które jednoznacznie sytuują ich w ramach rozpatrywanych hierarchii. W analizach socjologicznych dwoma najczęściej stosowanymi rodzajami skal są skale prestiżu i społeczno-ekonomicznego statusu.

Skale zawodów według kryterium prestiżu konstruowane są na podstawie badań surveyowych. Badania takie zaczęto realizować w Stanach Zjednoczonych w latach dwudziestych. Jedno z pierwszych przeprowadził w 1925 roku Counts (1925) wśród 450 nauczycieli, studentów i uczniów szkół średnich - respondentów poproszono o dokonanie rankingu 45 kategorii według kryterium prestiżu. Przez kilkadziesiąt lat realizowano je wyłącznie na próbach lokalnych (Degg, Paterson 1947; Smith 1943), a w 1947 roku po raz pierwszy National Opinion Research Center przeprowadził je na reprezentacyjnej próbie ogólnokrajowej (North, Hatt 1947), Wszystkie badania realizowane są według podobnego schematu. Respondentom przedkłada się listę wybranych kategorii zawodowych, będących reprezentatywnym spektrum stratyfikacji społecznej. Lista ta obejmuje od kilkunastu do kilkudziesięciu pozycji, zaczynając od sędziego, lekarza czy ministra w rządzie, przez księgowego, sekretarkę, kierowcę - kończąc zaś na dozorcy domu czy pomocniku murarza. Następnie prosi się o dokonanie oceny każdej z tych kategorii według kryterium prestiżu, na przykład: „gdyby Pan miał dokonać oceny tych zawodów według prestiżu, czy Pana zdaniem, prestiż lekarza jest w (nazwa kraju): bardzo wysoki, raczej wysoki, średni, raczej niski, bardzo niski, nie wiem - trudno powiedzieć”. Przy opracowywaniu danych ocenom 112 przypisuje się punkty, np. od 1 do 5, następnie sumuje je dla każdego zawodu,

a na końcu oblicza średnią. W badaniach prowadzonych w krajach anglosaskich termin „prestiż” stosowany jest wymiennie z terminami social standing, social status i social position. Natomiast w Polsce od początku utrwaliła się tradycja pytania o „poważanie społeczne" zawodu, przy założeniu, że słowo to brzmi mniej obco niż prestiż dla przeciętnego Polaka, a znaczy mniej więcej to samo (Wesołowski, Sarapata 1962).

Skale zawodów

Czytelnikowi należy się wyjaśnienie, dlaczego skale zawodów, traktowane jako wyznacznik pozycji społecznej, konstruowane są według kryterium prestiżu. Uzasadnienia można szukać w oddziaływaniu wpływowych teorii. W Stanach Zjednoczonych skale prestiżu zaczęto wykorzystywać w tej roli w późnych latach czterdziestych, co prawdopodobnie nieprzypadkowo zbiegło się ze stworzeniem teoretycznych przesłanek badań nad stratyfikacją; dostarczyła ich funkcjonalna teoria uwarstwienia społecznego Parsonsa oraz Davisa i Moore'a. Jak pamiętamy, w teoriach tych właśnie prestiż był (obok dochodów) jedną z podstawowych nagród determinujących pozycję społecznąjednostek. W późniejszych latach ważny okazał się również wpływ teorii Webera, po przetłumaczeniu jego prac na język angielski. Najbardziej inspirujące były rozważania Webera nad położeniem stanowym jako jednym z trzech podstawowych wymiarów stratyfikacji społecznej. Założenia teorii Webera dostosowano do realiów amerykańskiego kontekstu, utożsamiając termin „stan” (Stande) ze statusem społecznym. Weberowski honor (Ehre), który był nieodłącznym atrybutem przynależności stanowej, stał się odpowiednikiem prestiżu zawodów, chociaż Weber nie posługiwał się takim pojęciem prestiżu.

Praktyka ta uzyskała podbudowę nie tylko przesłanek teoretycznych, ale i wyników badań, gdyż prestiż zawodów okazał się być najsilniejszym korelatem kilkudziesięciu cech położenia społecznego jednostek. Pokazali to Kahl i Davis (1955) po przeprowadzeniu pierwszej (jak sądzę) w socjologii empirycznej analizy, zmierzającej do identyfikacji sumarycznego wskaźnika pozycji społecznej. Okazało się, że zmienna „prestiż" konstruowana - jak by nie było - na podstawie percepcji i ocen, ma unikalną właściwość syntetyzowania różnych atrybutów pozycji. Ustalono to na podstawie porównania współczynników korelacji miedzy prestiżem zawodów a kilkudziesięcioma zmiennymi. Rezultaty analiz Kahla i Davisa uzyskały potwierdzenie w innych krajach - takich jak Anglia, Australia czy Holandia (Hall,

Jones 1950; Blaikie 1977), prawidłowości te stwierdzono też w Polsce (Słomczyński 1972; Domański 1981).

Otrzymywane w ten sposób skale prestiżu zawodów zaczęto stosować w badaniach, do operacjonalizacji globalnej pozycji społecznej. Były one wskaźnikiem trafnym, ekonomicznym i wyjątkowo rzetelnym. To ostatnie wynika z niezwykle dużej stabilności ocen prestiżu zawodów - charakterystyczną ich cechąjest stałość w czasie, czego świadectwem jest silna korelacja między hierarchiami zawodów według kryterium prestiżu uzyskiwanych z badań realizowanych w różnych punktach czasowych. Nasuwa się generalna refleksja, że w świadomości społecznej funkcjonuje jakby uniwersalny ranking wyższości i niższości społecznej, gdzie najwyższą ocenę uzyskują pozycje zawodowe wymagające wyższego wykształcenia i trudnych do zastąpienia kwalifikacji (takie jak naukowiec czy lekarz), w których uzyskuje się wysokie dochody (dyrektor firmy, reprezentant wielkiego biznesu) i które wyróżniają się użytecznością ze względu na utrzymywanie 113