Obraz57

Celem trzecim kształcenia ogólnego jest kształtowanie u uczniów przekonań i opartego na nich poglądu na świat jako swoistej 1 całości. Gromadzone przez uczniów wiadomości i doświadczenia praktyczne, 1 stanowiące obiektywny budulec wykształcenia ogólnego, podlegają systematyza- 1 cji i wartościowaniu, a następnie aprobowaniu ich lub odrzucaniu przez ucznia. 1 Zarówno w szkole u różnych nauczycieli, jak i poza szkolą, styka się on z różnymi 1 poglądami na te same zjawiska, czasem sprzecznymi ze sobą; stąd wprowadzenie ładu do własnych poglądów staje się niekiedy zadaniem ponad jego siły. Po- 1 szukując odpowiedzi na tym wyższym piętrze świadomości, młody człowiek I przeżywa okres „burzy i naporu”. Te tak częste rozterki światopoglądowe mło- I dego wieku przedstawił Jan Parandowski w powieści Niebo w płomieniach.

Na pytanie, skąd się biorą trudności związane z kształtowaniem się przeko- 1 nań, można odpowiedzieć, że ich przyczyną jest i złożoność przekonań, i /.lożo- j ność świata, do którego się odnoszą.

Choć nasze przekonania są czymś innym, a właściwie czymś więcej niż , nasze wiadomości o świecie, to jednak ważnym ich składnikiem jest poznanie prawdy, wiedza naukowa o tej dziedzinie rzeczywistości, której dotyczą. Strona poznawcza przekonań rzeczywiście wysuwa się na plan pierwszy w naszym stosunku do świata (Kozielecki, 1995). Szkoła (ale i rodzina) jest za nią w szczególny sposób odpowiedzialna: za jej zakres i pogłębienie, za wykorzystywanie osiągnięć nauki w kreśleniu obrazu świata, za dobór argumentów przemawiających za danymi poglądami, wreszcie za troskę o samodzielność młodzieży w dociekaniu złożoności świata.

Obok czynnika poznawczego w naszych przekonaniach jest wiele miejsca na ładunek emocjonalny. To emocjonalne zabarwienie jest efektem wartoś- ; ciowania i wyboru oraz uznania pewnych poglądów za własne. Zadaniem szkoły jest więc stwarzać sytuacje, w których uczniowie mogą dokonywać wartościowania i wyboru poglądów oraz tworzyć własne systemy wartości, gdyż poglądy j narzucone młodzieży sprzyjają często stabilizacji poglądów im przeciwnych. J Wpływ na kształtowanie poglądów o emocjonalnym zabarwieniu na społeczeń- ] stwo, na świat czy na życie ma nie tylko szkoła, nie mniejszy wpływ ma na nie rodzina, w wieku zaś dorastania szczególnie zaznacza się wpływ grup rówieśniczych i organizacji społecznych oraz religijnych (Kozakiewicz, 1965).

Sprawdzianem siły przekonań światopoglądowych jest dopiero postępowanie człowieka, tzw. przez psychologów czynnik behawioralny. Zgodność j postępowania z zapatrywaniami, a przy tym oparcie tych zapatrywań na jakichś kryteriach oraz ich uczuciowa oprawa - to dopiero możliwy do osiągnięcia rezultat konsekwentnie ukształtowanej postawy światopoglądowej, jednoczącej w sobie momenty racjonalno-poznawcze ze stroną emocjonalną i postępowaniem.

W świetle tej charakterystyki przekonań możemy powiedzieć, ie pogląd na świat to zespól (system) przekonań określających poznawczy i uczuciowy stosunek człowieka do przyrody i społeczeństwa oraz wpływających na jego postępowanie-Rozpatrywane od strony podmiotowej kształcenie ogólne ma do spełnienia trzy cele, osiągane w integralnej łączności z realizacją trzech omówionych dotąd celów rzeczowych.

Pierwszym z tych celów jest ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych. Między uczeniem się-jego treścią, metodami i organizacją - a rozwojem ogólnym, ogólną sprawnością umysłową istnieje wzajemna zależność. Jedne treści, metody i formy wspierają rozwój i dojrzewanie uczniów skutecznej, inne słabiej, a są i takie, które ów rozwój hamują. Właśnie ostra krytyka szkoły współczesnej na początku lat siedemdziesiątych w znacznej mierze dotyczyła tego, że nic wykorzystuje ona wszystkich możliwości rozwojowych dzieci i młodzieży, bądź że dojrzewanie uczniów dokonuje się głównie poza wpływami szkoły.

Do zdolności poznawczych zalicza się zazwyczaj myślenie, zdolność obserwacyjną, wyobraźnię, pamięć i uwagę. Zdolności te, nazywane również przez psychologów czynnościami umysłowymi, wiążą się nierozłącznie z mową i czynnościami ruchowymi, wspólną ich funkcją jest regulowanie stosunków jednostki z otoczeniem przyrodniczym, społecznym i kulturowym.

Rozwijanie zdolności uczniów to jeden z ważnych postulatów kształcenia ogólnego, zgodnie z którym tak należy dobierać treść nauczania i tak organizować pracę uczniów, czyli tworzyć takie sytuacje dydaktyczne, w których zdolności te mogłyby być poddawane intensywnemu treningowi. Tymczasem analiza treści kształcenia w programach nauczania wielu krajów wykazuje, iż ich autorzy wyraźnie faworyzują pamięć, innym zaś zdolnościom mniejszą wyznaczają rolę, szczególnie zaś myśleniu i wyobraźni. Przeładowanie programów, ich jednostronny encyklopedyzm jako wyraz faworyzowania pamięci narzuca zarazem nauczycielom konieczność stosowania metod podających. Ten stan rzeczy, odpowiadający stanowi psychologii sprzed wielu lat, gdy prym wiodła wyolbrzymiająca rolę pamięci psychologia asocjacyjna, jest wyraźnym anachronizmem. Współczesna psychologia, uznając rolę wszystkich zdolności człowieka, jednocześnie zwraca uwagę na kierowniczą funkcję myślenia jako zdolności integrującej działanie zmysłu obserwacyjnego, wyobraźni, uwagi i pamięci.

Wielostronny rozwój myślenia jest możliwy w tych warunkach, gdy w treści wychowania umysłowego oprócz materiału bezpośrednio przyswajanego przez uczniów znajduje się wiele zadań i problemów o charakterze praktycznym i teoretycznym, których rozwiązywanie wymaga samodzielnego wysiłku myślowego i wysiłku wyobraźni, licznych operacji umysłowych, ciągłego konfrontowania faktów z teorią i teorii z faktami, twórczej inwencji i wytrwałych poszukiwań. W tych to warunkach możliwe jest uniknięcie jednostronności w rozwoju myślenia, np. polegającej na respektowaniu myślenia teoretycznego przy równoczesnym zaniedbaniu myślenia praktycznego; myślenia abstrakcyjnego - bez powiązania go z myśleniem obrazowo-ruchowym; myślenia dedukcyjnego - bez myślenia indukcyjnego.

W bezpośrednim związku z rozwojem myślenia pozostaje rozwój zmy słu obserwacyjnego i wyobraźni. Jest to czynnik wciąż nie doceniany w szkole, eksponowany natomiast w nowych koncepcjach dydaktycznych. Wyraża się w nich postulat takiego doboru treści kształcenia (curriculum), jaki stwarza pole do częstych ćwiczeń w obserwacji, do pobudzającego i ćwiczącego

73