Obraz�5

236 Podstawy dydaktyki ogólnej

Łączny wpływ wymienionych zespołów przyczyn na niepowodzenia szkolne uznają prawie wszyscy badacze, których stanowiska analizowali-śmy powyżej. Nie wszyscy natomiast przypisują jednakową wagę każdemu z tych kompleksów. Większość autorów za dominujące uważa przyczyny związane z pracą dydaktyczno-wychowawczą szkoły oraz z warunkami tej pracy.

Ponadto, niektórzy badacze skłonni są różnie oceniać wpływ nawet tego samego zespołu przyczyn w zależności np. od wieku uczniów. Zdaniem tych autorów, dla dzieci w wieku szkolnym decydujące jest oddziaływanie czynników pedagogicznych. Z badań rosyjskich nad wpływem dziedziczności, środowiska i rozwoju psychicznego uczniów wynika na przykład, że wpływ czynników dziedzicznych i środowiskowych, określających zmienność takiego czy innego procesu psychicznego, będzie różny w różnych etapach rozwoju. Jeśli więc we „(...) wczesnych etapach rozwoju takie właściwości psychiczne, jak pojemność i trwałość pamięci, koncentracja uwagi itp., mogą być związane z zadatkami wrodzonymi, to w późniejszych etapach, w miarę zmian ich struktury, taka zależność będzie znacznie mniejsza” (Łuria, 1962; por. także Heckhausen, 1986, s. 275 i nast.).

Z dotychczasowej analizy wynika, że niepowodzenia szkolne są wytworem wielu złożonych grup przyczyn społecznych, ale także pojedyncze czynniki determinują występowanie tego zjawiska. Przykładowo: z kompleksu przyczyn społeczno-ekonomicznych złe warunki materialne są w krajach rozwijających się znacznie częstszą przyczyną aniżeli w krajach rozwiniętych, uprzemysłowionych. Różny oprócz tego jest wpływ pracy zawodowej obojga rodziców na losy szkolne ich dzieci w państwach o rozbudowanej sieci placówek wychowania przedszkolnego oraz w tych, które taką siecią nie dysponują.

1 jeszcze jeden wniosek, tym razem metodologicznej natury. Wyników dawniejszych badań, zwłaszcza nad społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami niepowodzeń szkolnych, nie należy odnosić mechanicznie do warunków współczesnych i czynić z nich jedynej podstawy do formułowania aktualnie obowiązujących uogólnień. Co więcej, badania tego rodzaju trzeba powtarzać, a ich rezultaty stale weryfikować i uzupełniać. Zmieniające się bowiem szybko warunki społeczne, ekonomiczne, kulturalne itd. wpływają modyfikująco na losy uczniów, sprawiając, że środki zaradcze — aktualne i słuszne „na dziś” — mogą okazać się zupełnie nieprzydatne „na jutro”.

Inaczej natomiast przedstawia się sprawa wyników badań psychologicznych i dydaktycznych. Proces bowiem przemian w zakresie form i metod pracy dydaktycznej — aczkolwiek związany z przemianami

społeczno-ekonomicznymi — nie przebiega jednak tak szybko jak one. Tak np. zasady i metody pracy dydaktycznej, których wpływ na efektywność nauczania wielu badaczy uważa za bardzo istotny, ulegają stosunkowo wolnym przeobrażeniom. Jeszcze wolniejszym zmianom podlegają zadatki dziedziczne, od których również zależy rozwój psychiki dziecka, zwłaszcza w późniejszych okresach jego życia.

Dlatego też niektóre rezultaty dotychczasowych badań nad psychologicznymi i dydaktycznymi przyczynami niepowodzeń szkolnych są ciągle jeszcze aktualne. Można do nich zaliczyć ustalenia dotyczące:

*    złożonego charakteru różnorakich przyczyn braku postępów uczniów w nauce;

*    związku między poziomem rozwoju umysłowego dzieci a warunkami społeczno-ekonomicznymi, w jakich one żyją;

*    stosunkowo nieznacznego wpływu pozasomatycznych zadatków wrodzonych na losy szkolne uczniów normalnie rozwiniętych;

*    doniosłego wpływu szkoły i rodziny na postępy uczniów w nauce;

*    wyraźnego związku niepowodzeń szkolnych z różnymi postaciami zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży;

*    korzystnego wpływu nauczania problemowego i zespołowego na wyniki pracy dydaktyczno-wychowawczej.

2. Dydaktyczne środki przeciwdziałania niepowodzeniom szkolnym

Na usunięcie niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych, takich jak np. brak należytej opieki nad uczniem ze strony rodziny rozbitej, niekorzystne warunki materialne lub mieszkaniowe rodziców ucznia itp.. nauczyciel ma zazwyczaj znikomy wpływ i jego możliwości działania w tej dziedzinie są siłą rzeczy bardzo ograniczone. Stosunkowo duże możliwości ma on natomiast w zakresie przeciwdziałania tym przyczynom niepowodzeń szkolnych, które tkwią ,,w nim samym oraz w narzędziach jego pracy”.

Dlatego też do podstawowych dydaktycznych środków zapobiegania i zwalczania niepowodzeń szkolnych należy zaliczyć:

profilaktykę pedagogiczną, w tym nauczanie problemowe i nauczanie grupowe;

diagnozę pedagogiczną, a przede wszystkim posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie po-