Obraz�2

210 Podstawy dydaktyki ogólnej

*    wspomagają myślenie uczniów, ułatwiając im analizę, syntezę i porównywanie poznawanych rzeczy i zjawisk oraz formułowanie określonych uogólnień, w tym pojęć będących podstawowym składnikiem naszej wiedzy o rzeczywistości;

*    zastępują (lub uzupełniają) czynności dydaktyczne nauczyciela, np. w postaci zaprogramowanych tekstów, nagranych na wideo wykładów itp. (Glóckel, 1992, s. 39-41).

Inni autorzy, jak np. W. Okoń, sprowadzają sprawowane przez środki dydaktyczne funkcje do: upoglądowienia procesu kształcenia; ułatwiania procesów myślowych; pomocy w wykonywaniu przez dzieci i młodzież ćwiczeń i zdobywaniu sprawności praktycznego działania; a ponadto do „eksponowania materiałów wywołujących przeżycia uczniów” (Okoń, tamże, s. 205). Jeszcze inni dzielą te funkcje na poznawcze, kształcące i dydaktyczne (Zborowski i Czosnowska, 1969).

Ogólnie można powiedzieć, że niezależnie od takiego czy innego podziału, środki dydaktyczne służą pomocą przy:

*    zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem;

*    jego utrwalaniu oraz kontroli i ocenie stopnia opanowania;

*    stosowaniu zdobytych wiadomości i umiejętności w praktyce;

*    rozwijaniu zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży.

Wymienione funkcje środków dydaktycznych łączą się zarazem ze sobą i wzajemnie uzupełniają. Tak np. w procesie zaznajamiania uczniów z nowym materiałem funkcja poznawcza — zgodnie z terminologią Zborowskiego — występuje razem z funkcją dydaktyczną i kształcącą. Podobnie funkcja kształcąca wiąże się zarówno z funkcją poznawczą, jak i dydaktyczną. Jeśli bowiem chcemy rozwijać u uczniów np. trwałość zapamiętywania lub umiejętność samodzielnego myślenia (funkcja kształcąca), musimy najpierw tworzyć ku temu odpowiednie warunki, a więc wyznaczyć przedmiot uczenia się pamięciowego lub czynności rozwiązywania problemów itp. (funkcja dydaktyczna). Stąd też przedstawione wyżej podziały funkcji środków dydaktycznych nie są podziałami rozłącznymi, tzn. takimi, których człony wykluczałyby się wzajemnie, lecz raczej orientacyjnymi, ukazującymi podstawowe tendencje i dominanty.

Na środki dydaktyczne składają się zarówno tzw. pomoce naukowe, a więc przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel, aby tym skuteczniej realizować cele i zadania kształcenia, jak i indywidualne wyposażenie uczniów, tzn. podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, przybory do pisania itp. Pomoce naukowe, służące przede wszystkim do realizacji zasady poglądowości w nauczaniu, są narzędziami pracy nauczyciela.

Natomiast podręczniki, zeszyty i inne przedmioty należące do indywidualnego wyposażenia uczniów są narzędziami ich pracy. Do środków dydaktycznych zalicza się również urządzenia sportowe, działki botaniczne itp., będące terenem pracy i nauczycieli, i uczniów.

2. Podział środków dydaktycznych

Istnieje wiele różnych klasyfikacji środków dydaktycznych. Do najczęściej stosowanych należą te, których główne kryterium stanowią rodzaje eksponowanych bodźców, a mianowicie bodźce wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe. Zgodnie z tym kryterium środki dydaktyczne dzielimy na: wzrokowe, np. oryginalne przedmioty lub ich różnorakie zastępniki, wykresy, mapy itp.; słuchowe, jak np. radio, magnetofon itp. oraz wzrokowo-słuchowe (film dźwiękowy, telewizja, kasety wideo itd.

Oprócz tego znany jest podział oparty na swoiście rozumianej zasadzie: „od prostego i konkretnego do złożonego i abstrakcyjnego”, lego twórcy wymieniają następujące rodzaje środków dydaktycznych:

*    przedmioty oryginalne eksponowane w warunkach naturalnych;

*    przedmioty oryginalne umieszczone w warunkach sztucznych;

*    modelowe zastępniki przedmiotów oryginalnych;

1 symbole;

*    podręczniki programowane i maszyny dydaktyczne (por. Berezowski, Długoszowa, 1973, s. 10-11).

Istnieje wreszcie koncepcja podziału środków dydaktycznych stosownie do stopnia ich złożoności. Zgodnie z tym podziałem rozróżnia się środki dydaktyczne proste i złożone. Do środków prostych należą m.in. naturalne okazy występujące w naturalnym środowisku, naturalne okazy eksponowane w środowisku sztucznym, okazy spreparowane, modele, obrazy, mapy, wykresy itd. Z kolei środkami złożonymi są różnorakie urządzenia mechaniczne, elektryczne i elektroniczne, a więc projektory filmowe, aparaty telewizyjne, urządzenia częściowo automatyzujące proces uczenia się, komputery itp. W tej samej klasyfikacji rodzaje eksponowanych bodźców zmysłowych zostały podporządkowane kryterium złożoności środków dydaktycznych. W związku z tym zarówno wśród środków prostych, jak i złożonych występują środki wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe, a także nie mieszczące się w ich obrębie podręczniki programowane oraz maszyny dydaktyczne (por. Okoń, 1992, s. 205).