Obraz70

samodzielne dochodzenie ucznia do wiedzy, lecz także prowadzenie dostępnych ntu badań i uzyskiwanie przez to pewnego minimum wykształcenia metodologicznego w każdym przedmiocie*.

Szczególne znaczenie ma funkcja badawcza w podręcznikach dla szkół wyższych. Prowadzenie własnych badań przez studenta, inspirowanych przez podręcznik, pozwala na rozszerzenie w toku studiów niezbędnego wykształcenia metodologicznego. Student nie odczuwa wówczas zbyt dużych trudności, gdy przystępuje do badań związanych z pracą magisterską. Ważne jest także, aby podręcznik akademicki dawał dobre oświetlenie metodologiczne danej dyscypliny. Metodologia jest częścią integralną każdej nauki, toteż nie może jej brakować w podręcznikach o prawdziwej wartości naukowej.

Kolejną funkcja podręcznika określa się jakoyfunkcję praktyczną, zadaniem podręcznika - poza uzdatnianiem do poznawania rzeczywistości - jest bowiem przygotowanie do jej praktycznego przetwarzania. Chodzi tu, z jednej strony, o ukazywanie praktycznych konsekwencji poznawania rzeczywistości przez człowieka, a z drugiej o materiał do ćwiczeń i zadań wyrabiających rozmaite sprawności praktyczne oraz dających impulsy do działalności praktycznej. W podręcznikach fizyki, chemii i biologii mogą to być impulsy do działań technicznych przetwarzających materię przyrodniczą, w podręcznikach geografii, higieny, nauki o społeczeństwie - impulsy do działań przekształcających społeczne warunki życia, w podręcznikach przedmiotów artystycznych - impulsy pobudzające do własnej działalności na polu sztuki.

Czwartą funkcją podręcznika, dość powszechnie uznawaną, jest funkcja samokształceniowa. Jej spełnianie oznacza gwarancję, że posługiwanie się danym podręcznikiem nie zniechęca do dalszego, samorzutnego już uczenia się, studiowania i samokształcenia, lecz stanowi do niego naturalną drogę. Tą drogą jest przede wszystkim budzenie i rozwijanie zdolności poznawczych, technicznych i artystycznych człowieka, jego zainteresowań i pozytywnej motywacji w procesie uczenia się. Tym postulatom odpowiada podręcznik, w którym przejawia się pomysłowość w doborze treści, w umiejętności kształtowania zainteresowań, w łączeniu teorii z praktyką, w bogactwie „otwartych" sytuacji, które zaciekawiają i pobudzają do samodzielnego rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, dając zarazem uczącemu się wiele satysfakcji i stwarzając przesłanki do dalszego wysiłku twórczego. Tą drogą jest również stopniowe przyswajanie uczącemu się podstawowych technik nauki własnej. Funkcję samokształceniową dobrze wspierają trzy wymienione wyżej funkcje, zwłaszcza badawcza i praktyczna.

Wszystkie cztery funkcje, razem wzięte, są świadectwem tego, że nowoczesny podręcznik nie podlega już alternatywie: albo słowo, albo obraz. Wprawdzie warstwa słowna w nim dominuje, lecz jest ona za mało użyteczna zarówno wtedy, gdy nie wyzwala procesów myślenia i nie splata się z nimi, jak też i wtedy, gdy brak w niej przybliżenia do rzeczywistości w postaci elementów wizualnych

5 W Polsce badania nad praca badawcza uczniów jako ntclodq nauczania przeprowadził Stanisław Palka (I977a. I977b).

oraz brak dyrektyw do poszukiwań własnych czy do działań praktycznych zmieniających rzeczywistość.

Jeszcze większe możliwości wzbogacenia słowa podręcznikowego w środki wizualne, słuchowe i wszelkie inne wiążą się z tzw. podręcznikiem obudowanym. Ta obudowa staje się dziś coraz bardziej popularna w związku z rosnącymi możliwościami technicznymi. Mogą się na nią składać filmy, wstawki filmowe, kasety magnetofonowe i magnetowidowe, przeźrocza, foliogramy i fazo gramy, wstawki programowane, zależne od przedmiotu zbiory dokumentacji oraz baterie testów sprawdzających efekty kształcenia. Jest zrozumiale, że taka obfitość środków może wzbogacić świat doznań uczniów (studentów), a tym samym sprzyjać rozwojowi ich osobowości, zarówno jej strony intelektualnej, jak emocjonalnej i behawioralnej.

Struktura i treść podręcznika

Znacznie łatwiej można było określić funkcje podręcznika, choć też w dużym przybliżeniu, niż jego strukturę i treść. Trudność ta wiąże się z wielkim zróżnicowaniem podręczników, zarówno jeśli chodzi o przedmioty nauczania i szczeble nauki szkolnej, jak i w sensie typologii ogólnej, tj. niezależnie od przedmiotu.

Problemem pierwszym, to jest zależnością charakteru podręcznika od przedmiotu i szczebla nauki szkolnej, nie będziemy się tu zajmować, jest on bowiem przedmiotem dydaktyki szczegółowej. Wystarczy tylko zwrócić uwagę na to, że stopniowo staje się on przedmiotem badań i prac naukowych. Mniejsze jest natomiast zainteresowanie ogólną typologią podręczników. W Polsce zajmował się tą sprawą Z. Mysłakowski. Wyróżnił on trzy typy podręczników szkolnych. Jednym z nich jest podręcznik właściwy, to jest książka ściśle związana z programem i kursem danego przedmiotu. Drugim typem jest uzupełniająca książka do czytania, wspierająca uczenie się danego przedmiotu. Trzeci typ to książki podręczne, jak słowniki wszelkiego rodzaju, encyklopedie i inne (1964, s. 332). Książki typu drugiego i trzeciego nie muszą oczywiście odpowiadać zasadom dotyczącym podręcznika właściwego. Dodajmy, iż podobne typy książek szkolnych wymieniał w cytowanej już pracy R. Ingarden.

Nie mając zastrzeżeń do tej klasyfikacji można wszakże zastanowić się nad tym, czy nie należy rozszerzyć kategorii podręczników właściwych, wśród których Z. Mysłakowski dostrzegał tylko dwa typy: podręcznik systematyczny, odpowiadający całokształtowi pewnego kursu oraz podręcznik do ćwiczeń i za jęć praktycznych. Po uzupełnieniu tej listy o dalsze dwa typy podręcznika właściwego będzie ją można uważać za zamkniętą.

Pełna lista podręczników właściwych obejmuje zatem:

I) podręcznik uniwersalny, który zawiera tekst systematyczny, prezentujący za pomocą słów i sposobów graficznych daną dziedzinę rzeczywistości, a obok tego problemy do rozwiązania, pomysły badawcze, ćw iczeń i zadania praktyczne. W obecnej fazie rozwoju naszego szkolnictwa mógłby to być