Obraz7 (29)

456 ARYSTOTELES I SYSTEMATYZACJA WIEDZY FILOZOFICZN

„Co się tyczy władz duszy wyżej wzmiankowanych, to jedne jestest [...] posiadają je wszystkie, inne tylko niektóre z nich, inne wreszcie jed jedyną”¹.

Tak więc rośliny mają jedynie duszę wegetatywną, zwierzfl wegetatywną i zmysłową, ludzie i wegetatywną, i zmysłową, i rozul ną. Żeby człowiek mógł mieć duszę rozumną, musi posiadać dW pozostałe, i tak samo zwierzę, aby mieć duszę zmysłową, musi m: także wegetatywną; można natomiast mieć tylko duszę wegetatyw: bez pozostałych:

„Jest zatem oczywiste, że tylko w tym znaczeniu definicja duszy j< jedna, w jakim [jest jedna] definicja figury geometrycznej; jak bowie w tym wypadku nie ma żadnej figury poza trójkątem i figurami następ jącymi z kolei po nim, tak samo i w naszym wypadku nie ma innej dui prócz wymienionych. Oczywiście, można podać ogólną definicję fij geometrycznych, która będzie odpowiadała im wszystkim, chociaż będzie wyrażała formy [specyficznej] żadnej z nich; tak samo rzecz ma ze wzmiankowanymi duszami. Dlatego śmieszne byłoby zarówno pi tych, jak i innych rzeczach szukać ogólnej definicji, która nie będzie rażała właściwej istoty niczego, co istnieje, lub znowu, pomijając t8 definicję, nie szukać definicji, które by wyrażały właściwe i niepodziell [tj. najniższe] gatunki. Zupełnie podobnie przecież rzecz się ma z duszar i z figurami geometrycznymi; bowiem jak w każdej następnej figur geometrycznej jest zawarta potencjalnie figura poprzednia - na przykłi w czworoboku trójkąt - tak i w duszy zmysłowej zawarta jest dusza wegd tatywna. Dla tej też racji należy starannie badać, co właściwie w każdl z osobna [grupie] jest duszą, na przykład, co jest duszą rośliny, co człowU ka, co zwierzęcia? Należy również rozpatrzyć, dlaczego [dusze] tak kolejnj po sobie następują; bez duszy wegetatywnej bowiem nie ma duszy zmysłC wej, lecz na odwrót, w roślinach istnieje dusza wegetatywna oddzielnie o4 duszy zmysłowej; lub znowu bez zmysłu dotyku nie ma innych zmysłóW|1 lecz zmysł dotyku może istnieć sam bez innych, bo wiele zwierząt nitf] posiada ani wzroku, ani słuchu, ani powonienia. A spośród jestestw obdl rzonych zmysłami jedne mają zdolność poruszania się w miejscu, inne Jl mc mają. Jeszcze inne, lecz i najmniej liczne jestestwa, są wyposażone w zdolność rozumowania i myślenia; te bowiem spośród śmiertelnych irstestw, które posiadają zdolność wnioskowania, mają wszystkie inne zdolności; lecz nie wszystkie, które mają jakąś z tamtych zdolności, posiadają jednocześnie władzę wnioskowania; owszem, niektórym brak nawet wyobraźni; inne wreszcie żyją nią samą. Kwestia teoretycznego rozumu \ianowi odrębny problem^,,11>.

Tak więc dusze różnią się od siebie, ale nie są od siebie oddzielone: «[...] podział, jaki dusza dopuszcza - pisze Ross - nie jest podziałem na części różniące się jakościowo, lecz na części, z któ-lych każda ma taką samą jakość, jak całość. Dusza bowiem, choć Arystoteles tego nie mówi, jest jednorodna jak tkanina, a nie jak organ. I chociaż często posługuje się wyrażeniem „części duszy”, woli używać słowa „władze”»^{2 3}.

Słuszna uwaga, która jednak - jak zobaczymy - pewne rzeczy wprawdzie wyjaśnia, ale podkreśla aporetyczność niektórych innych: w szczególności aporetyczną czyni relację duszy rozumnej do pozostałych. Zresztą to sam Arystoteles w przytoczonym tekście podkreśla, że w odniesieniu do rozumu teoretycznego dyskurs musi być inny.

Przyjrzyjmy się osobno trzem funkcjom duszy.

3. Dusza wegetatywna

Dusza wegetatywna jest najbardziej podstawową zasadą życia. Ponieważ zaś najbardziej elementarnymi zjawiskami życia - jak już wspomnieliśmy - są rodzenie, odżywianie się i wzrost, zatem dusza wegetatywna jest zasadą, która kieruje rodzeniem, odżywianiem się i wzrastaniem. W ten sposób zostało zdecydowanie przezwyciężone wyjaśnianie procesów życiowych proponowane przez filozofów przyrody. Przyczynami wzrostu nie są ogień ani ciepło, ani w ogóle ma-

O duszy, B 3, 414 a 29-31; P. Siwek.

O duszy, B 3, 414 b 20 - 415 a 12; P. Siwek.

Ross, Aristotle, s. 198.