Obraz (83)

A \ M7.liŃ TKNIĘTY CHOROBĄ

obawa, by to zawrócenie z drogi w znaczeniu dosłownym, przestrzennym „nie stało się również zawróceniem z drogi życia i skierowaniem się do punktu wyjścia, do niebytu”²⁹. W i części Dziadów Mickiewicza zwierciadło więzi, zatrzymuje młodzieńca, uśmierca go. WIV części — zawraca Gustawa z drogi życia.

Status ontologiczny bohatera, tak niejasny i nieuchwytny, został określony przez skrzyżowanie symboliki nocy i zwierciadła z symboliką drogi. W każdej godzinie - miłości, rozpaczy i przestrogi — pozostaje on kimś innym, bo znajduje się już w innym miejscu drogi. Gustaw, mówiąc paradoksalnie, jest samą drogą i należy to rozumieć w głębokim, symbolicznym sensie. Droga w IV części Dziadów nie kojarzy się wszakże z linią prostą, a wprost przeciwnie, jej zawiłości, niebezpieczeństwa, doznawane na niej przez bohatera wielokrotnie - i to różne — śmierci przywołują obraz labiryntu. Utwór Mickiewicza traktuje, właśnie o labiryncie uczucia miłości. „A labiryntu [...] niepodobna całkowicie rozwikłać”³⁰, o czym może świadczyć w IV części Dziadów wieloznaczność motywów zwierciadła, śmierci, nocy i drogi.

Miłość, jej „nocną stronę” autor IV części Dziadów zinterpretował w kategoriach losu³¹. Doświadczenie egzystencjalne Gustawa jest takim zetknięciem się z kresem wszystkiego, którego nie mógł on uniknąć, nad czym nie miał władzy, jak świętojański robaczek nad swoim światłem. Mogło się ono przecież w każdym momencie stać przyczyną jego „zguby”, śmierci. Miłość bohatera IV części Dziadów ma moc konieczności tragicznej. W ten sposób, przedstawiając uczucie Gustawa, poeta głęboko umotywował racje romantycznej jednostki. Racja serca z Romantyczności to szalona aż do zatracenia w śmierci miłość Gustawa z IV części Dziadów, „nocna strona” miłości to najbardziej autentyczna strona romantycznego indywidualizmu.

Należy wszakże podkreślić, że świat odbity w zwierciadle traktuje poezja Mickiewicza ambiwalentnie. Główną udręką bohatera IV części Dziadów staje się pamięć o jedności, o całości, od której został oderwany. Wszystkie jego godziny zawierają przejawy tej metafizycznej pamięci. Gustaw znalazł się w samym sercu

sprzeczności. Z jednej strony chciałby zachować przy sobie przeżywaną miłość, osiąść w niej jak w schronieniu, fascynuje go egzystencja konkretna, ziemska, indywidualna. Z drugiej strony w godzinie przestrogi utożsamia swoją kochankę z aniołem. Miłość jego ma również wymiar metafizyczny. Dzięki miłości Gustaw nosi w sobie pamięć o człowieku doskonałym, pełnym. Dzięki kobiecie ziemskiej bohater odnajduje swoje głębokie „ja”, swego metafizycznego sobowtóra - kobietę widzianą „oczyma duszy”. Jeden tylko obrazek”, istniejący w jego marzeniu, wyobraźni, pamięci. W finale dramatu Gustaw jednakże „osądza” sam siebie:

Bo kto na ziemi rajskie doznawał pieszczoty,

Kto znalazł drugą swojej połowę istoty,

Kto nad świeckiego życia wylatuje krańce,

Duszą i sercem gubi się w kochance,

Jej tylko myślą myśli, jej oddycha tchnieniem,

Ten i po śmierci również własność bytność traci,

I przyczepiony do lubej postaci,

Jej tylko staje się cieniem.

w. 1252-1259

„Osądu” tego dokonuje właśnie z perspektywy, jaką wyznacza romantyczne widzenie „oczyma duszy”. Kiedy w finale Gustaw wyjawia istotę swojej „winy”, znika wyraz „droga”, a nasila się częstotliwość wyrazu „błądzić”.

[...] jak cień błądząc przy kochanki wdziękach,

w. 1266

Długo jeszcze po świecie błąkać się potrzeba.

w. 1274

I cień mój błędny wkradnie się do nieba

w. 1277