Obraz (77)

marzeń tknięty chorobą

niem przelotnego czaru, wdzięku, uroku. Taki kierunek skojarzeń pociąga za sobą słowo nimfa¹⁸. Istnienie eterycznej postaci wyczuwa Gustaw także podczas dumań nocnych. Ktoś odpowiada jego wzdychaniom westchnieniami, serca biciem, słowem, ale tak nieuchwytnym, jak „przelot nocnej muszki”. W śnie Gustawa również:

[...] z góry i z daleka

Coś błyszczy, choć widocznych kształtów nie obleka;

w. 429-430

W piosence swej bohater wypowiada życzenie, by krążąca wokół niego powietrzna postać, ucieleśniła się, by się jej duch uwieńczył: „Choćby marnym, nikłym ciałem;” (w. 434) lub okrył się „jasnym źródła kryształem”. Postać ta kojarzy się Gustawowi z syreną. Znamienne, że nazywa on siebie myśliwym. Jednakże zdobycz, którą tropi, jest trudno uchwytna, ulotna, co wyraża jego pytanie: „Ach, gdzie cię szukać? —” (w. 445). Cień, za którym goni Gustaw, pojawia się w jego marzeniach, w śnie, podczas nocnych dumań, a więc wtedy, jak sam mówi, „gdy się myśl rozlata” (w. 424). Bohater dostrzega „lekką postać” w powietrznych szatach również w zwierciadle, które w wielu utworach poetyckich jest symbolem nieświadomości. „Widzenie” bohatera I części Dziadów nie jest czymś odosobnionym w poezji młodego Mickiewicza. Wyjątkowo dużo w niej obrazów „wodnozwierciadlanych ”^,y i „powietrznych”²⁰. Żeby zrozumieć gatunek Gustawowej wizji, trzeba sięgnąć ze względu na obecny w niej typ obrazów do Świtezianki.

Dziewczyna z ballady, która wciągnęła młodzieńca w głąb wodną, jest także z wiatru i z wody. „I na wiatr lotne rzuciwszy stopy”, „Znika jak lekki powiew wietrzyka”, „Po co żałujesz dzikiej wietrz-nicy” - oto grupa określeń, które zdradzają sposób jej istnienia. Jak nimfa z I części Dziadów, jest ona związana z żywiołem wietrznym.

Strzelec ze Świtezianki znajduje się w podobnej sytuacji, co myśliwy z I części Dziadów, ponieważ także nie może zatrzymać przy sobie wciąż umykającej mu dziewczyny:

Próżno się za nią strzelec pomyka,

Rączym wybiegom nie sprostał,

w. 53-54

Jej niepochwytność i tajemniczość uwydatniają w balladzie liczne zdania pytające:

Skąd przyszła? - darmo śledzić kto pragnie,

Gdzie uszła? - nikt jej nie zbada.

w. 13-14

Młodzieniec, nie wiedząc, „kto jest dziewczyna”, składa jej jednak przypieczętowaną wzywaniem potęg piekielnych przysięgę wierności, stałości. Uderza od razu jej dwuznaczność. W wietrznym sposobie istnienia dziewczyny zawiera się przecież potencjalnie możliwość metamorfozy. Chyba uprawnione jest nawet stwierdzenie, że jej przemiana stanowi niejako konieczność onto-logiczną, ponieważ żywioł wietrzny - kapryśny, lotny, lekki - nie poddaje się, żadnemu ujęciu i skrępowaniu. Złożenie przysięgi przez młodzieńca z jednej strony oznacza jego poddanie się żywiołowi wietrznemu, a z drugiej — przecież niemożność związania się z nimfa raczej — „związania go”, obłaskawienia. W naturze dziewczyny zawiera się przewrotność pojęta jako igranie, mitogatanie właściwym jej niejasnym, tajemniczym sposobem istnienia. W rezultacie przybierania przez nią „różnych ról” przysięga młodzieńca nie może być spełniona, dotrzymana, gdyż w żywiole tak zmiennym nie zawiera się żaden punkt oparcia.

Dziewczyna z ballady jest wszakże nie tylko z wiatru, ale i z wody. Językiem tego żywiołu Mickiewicz mówi o naturze kobiecości jako sile podstępnej. Uosobieniem żywiołu wody jest tu syrena. Jeżeli wietrzna dziewczyna spod lasku była lotnością, niepo-chwytnością, to piękność wytryskująca z wody - wprost przeciwnie - zachowuje się jak syrena, oznaczająca wabienie, zwodzenie, pokusę²¹. Postać z wody ukazuje się młodzieńcowi jak piękny, świetlisty anioł: