pojęcia (2)

łalność profilaktyczna kształtuje się w toku działalności wychowawczej jako rezultat nawarstwiających się doświadczeń i przewidywań sytuacji wychowawczych, które jeszcze się nie pojawiły, ale których pojawienie się uznane jest za możliwe i prawdopodobne. Działania profilaktyczne mogą iść w zasadzie w dwu kierunkach: hamowania czynników stwarzających potencjalne zagrożenie lub pobudzania aktywności w dziedzinach pożądanych. Jeżeli, na przykład, w rezultacie analizy sytuacji wychowawczej stwierdzimy przejawy niewłaściwej aktywności grup rówieśniczych, wówczas będziemy profilaktycznie hamować udział młodzieży w życiu tych grup, pobudzając jednocześnie ich pozytywną działalność przez inspirację, tworzenie odpowiednich urządzeń, kierowanie ich aktywności na właściwe tory. Działalność profilaktyczna jest dziedziną trudną i w praktyce wychowawczej słabo rozwiniętą; wymaga umiejętności dokonywania wnikliwej analizy sytuacji wychowawczych, wszechstronnego przygotowania pedagogicznego, dużego doświadczenia.

Kompensacja polega na wyrównywaniu defektów organicznych lub zjawisk i stanów ujemnych. Pojęciem tym posługuje się szeroko pedagogika lecznicza. W jej ujęciu działanie kompensacyjne — to wszelkiego typu zabiegi zmierzające do wyrównania upośledzeń organicznych. Na przykład w nauczaniu dziecka głuchego jedną ze swoistych form kompensacji jest wytwarzanie wyobrażeń zastępczych, które mają mu zapewnić „zdobycie możliwie najwierniejszego obrazu poznawanej rzeczywistości, a więc najbliższego i najbardziej owocnego z nią kontaktu”¹. W szerokim pedagogicznym znaczeniu mianem kompensacji określamy wyrównywanie czynników ograniczających rozwój lub też wyrównywanie sytuacji powstałych jako rezultat niesprzyjających warunków rozwojowych. Działania kompensacyjne mają więc zapewnić dzieciom i młodzieży warunki prawidłowego i pełnego rozwoju. Skala działań kompensacyjnych w wychowaniu jest bardzo rozległa. W szczególności każda forma pomocy, opieki wychowawczej jest kompensacją jakiejś dziedziny potrzeb, które nie zostały zaspokojone. Potrzeby te mogą mieć charakter indywidualny (losowy) lub spoin ,*ny. Podobnie jak działania profilaktyczne stanowią niezbędny • I*ment racjonalnego procesu wychowawczego, tak i działania i »mpensacyjne są warunkiem prawidłowego przebiegu tego procesu.

Pozaszkolna praca oświatowo-wychowawcza i socjalna

Kierunek interpretacji procesów wychowawczych i badań pedagogicznych, reprezentowany przez pedagogikę społeczną, nabiera szczególnej wagi w społeczeństwie współczesnym, to znaczy w społeczeństwie zindustrializowanym i zurbanizowanym^{2 3}. W miarę bowiem rozwoju kultury i technologii zwiększa się ilość bodźców rozwojowych oddziałujących na człowieka w środowisku jego życia. Stają się one bardziej różnorodne i bogate niż w dawnej tradycyjnej kulturze. Wprawdzie w społeczeństwie tradycyjnym środowisko w sposób bezwzględny kształtowało formy życia i zachowania się jego członków, jednakże zakres bodźców środowiskowych był wówczas zamknięty. Jednostka była przygotowywana do życia w określonej grupie społecznej, przyjmowała jej wzory i formy zachowania się. Konformizm stanowił obowiązek, którego pogwałcenie obwarowane było ostrymi sankcjami formalnymi i zwyczajowymi. Te uniformistyczne formy społecznej kontroli uległy zanikowi lub ograniczeniu. Wśród wielu czynników dezintegracji tradycyjnego modelu społeczności lokalnej doniosła rola przypada środkom masowego przekazu.

Przed stu laty rozwój techniki drukarskiej wpłynął na ogromne upowszechnienie książki i czasopism, które w masowych nakładach docierały do bardzo szerokiego kręgu czytelników, stając się powszechnym środkiem informacji, rozbudzania i zaspokajania róż-

1

M. Grzegorzewska Wybór pism. Warszawa 1964, s. 159.

2

Z uwagi na dalszy tok rozważań ograniczam się tu do podkreślenia formalnej cechy współczesnych społeczeństw, a mianowicie procesu szybkich przeobrażeń związanych z postępem techniki. Nie jest to, jak wskazywaliśmy wyżej, cecha merytoryczna i nie uprawnia do wyprowadzenia bardziej ogólnych wniosków. Analogiczne cechy struktury formalnej różnych społeczeństw współczesnych (urbanizacja, industrializacja) mogą łączyć się z różną ich

3

funkcją. Wynika stąd, iż dokonując analizy rzeczywistego modelu kultury i funkcji wychowania, musimy opierać się na ogólnej teorii rozwoju społecznego, a nie na cechach formalnych współczesnego społeczeństwa.