prapol137

wschodniego. Wyposażenia jeźdźców dopełniały ostrogi. Dwa hiki drewniane zdobione nacięciami znaleziono w grodzie opolskim na Śląsku, a ułamek dalszego w Myśliborzu na Pomorzu zachodnim. Luk noszono w schowku z kory lipowej czyli łubia, nazywanym też z_tego powodu łubiem, co zastąpiono później pożyczkami tureckimi: kołczan lub sajdak. Drugie podobne pomieszczenie, zwane tułem, służyło do przechowywania strzał. 0 wczesnohistorycznych drzewcach strzał wiemy dotąd niewiele, bo tylko w Gnieźnie znaleziono część strzały, wykonanej w całości wraz z grotem z drewna. Normalnie strzały były jednak zaopatrzone w żelazne groty z tulejką, bądź kształtu liściowatego, bądź też zakończone zadziorami. Nieliczne okazy pozbawione tulejki i mające w to miejsce trzonek do wbijania w drzewce, są zapewne pochodzenia obcego, przeważnie chyba madziarskiego. Także niektóre wyroby rogowe z osad wczesnohistorycznych, uchodzące za rylce czy szydła, mogły służyć jako ostrza stTzał. Nie jest wyłączone, że Polanie zatruwali ostrza strzał jadami roślinnymi, co odnośnie do Słowian południowych poświadcza cesarz bizantyjski Maurycjusz w drugiej połowie VI w. Również z oszczepów zachowały się jedynie groty żelazne, tak że o długości drzewcy nie możemy powiedzieć nic pewnego. Groty te są najczęściej liściowate, rzadziej rombowate lub podobne do deltoidu i mają przekrój rombowaty lub soczewkowaty, wyjątkowo zaś posiadają ostrza bardzo wąskie, prawie czworograniaste (Turowo, pow. płocki). Niektóre gToty mają tuleję sześcio- lub ośmiogra-niastą, u części okazów z tuleją okrągłą wskutek niedbałego skucia założonych na siebie brzegów widnieje między nimi szczelina. Obie te cechy znamy już z młodszego okresu rzymskiego. Oprócz tych form miejscowych, których wyrobem zajmowali się grotnicy (por. nazwę wsi służebnych tego brzmienia) były też w użyciu nieliczne okazy importowane. Należą do nich późne formy grotów ze skrzydełkami pochodzące z warsztatów frankońskich w Nadrenii (Luboń, pow. poznański, tabl. XXIV, 8), oraz groty wikińskie z tuleją bogato inkrustowaną srebrem i miedzią (Łubówko, pow. gnieźnieński) lub zdobioną głębokimi nacięciami soczewko-watymi (Grudziądz). Wyrobem miejscowym natomiast są zapewne rzadkie dziryty z zadziorami.

Ważną częścią uzbrojenia były też topory bojowe i Czekany. Topory bojowe różnią się od toporów ciesielskich

większą szerokością ostrza, która u broni jest zaletą, a \t narzędzia byłaby zawadą przy pracy. Najpospolitszy typ toporów ma ostrze asymetryczne, silnie opadaj‘ące ku dołowi, nieraz tępo ucięte i rozmaicie uformowany obuch. U niektórych okazów umieszczano celem lepszego osadzenia topora na trzonku trójkątne występy po obu stronach otworu, u innych (np. Gruszów, pow. kielecki, Rostkowo, pow. płocki i in.) dawano cbok tego albo w to miejsce dwa spiczaste występy na końcu obucha. Wyrobem miejscowym jest też zapewne okaz z bardzo szerokim ostrzem (do 25 cm), silnie zwisającym ku dołowi, bogato inkrustowany srebrem i miedzią (m. in. ozdobiony figurką konika), znaleziony na przedmieściu Poznania, w Luboniu. Nieliczne topory z szerokim, łukowatym, symetrycznym ostrzem (np. z Blichowa i Turowa, w pow. płockim i z Końskich) stanowią zapewne wyrób skandynawski. Obcego, ruskiego lub chazarskiego pochodzenia są też czekany. tzn. topory z cienkim, cylindrycznym obuchem przedłużonym poza otwór dla trzonka i zakończonym półkulistą gałką, jakie znamy np. z Orszymowic i Korzybia, w pow. płockim, z Szarowa, w pow. tureckim, z Łubówka, w pow. gnieźnieńskim i z Lesinowa, w pow. kożuchowskim. Niektóre z tych czekanów a także niektóre toporki zaopatrzone są w otwór w żeleźcu mogący służyć do zawieszania ich.

Nieliczne wczesnopiastowskie miecze obosieczne, znajdowane w Polsce, pochodzą w drobnej części z Zachodu, jak świadczą znajdujące się na niektórych z nich frankońskie nazwiska wytwórców, przeważnie jednak przybywały do nas ze Skandynawii. Okazy północne mają najczęściej jelec i gałkę żelazną bogato inkrustowaną srebrem i miedzią, tylko u jednego miecza z Czerska Polskiego, w pow. bydgoskim, obie te części rękojeści wykonane są z TOgu i pokryte ornamentyką plecionkową, spiralną i wiciową. Jedyną pewną szablę z omawianego okresu znamy z Czechowic, w pow. gliwickim na Śląsku. Jest to wyrób wschodni, pochodzący bądź z Węgier bądź z obszaru połowieckiego. Wobec nielicznego występowania mieczy i szabli u Polan trzeba przyjąć, że broń tę u nich zastępowały zapewne noże, będące odpowiednikiem dzisiejszych sztyletów.

Szczyty (tarcze) Pclan wykonane były widocznie całkowicie z materiału organicznego, zapewne z drzewa, obciągniętego skórą i dlatego nie zachowały się w znaleziskach.

269