PTDC0031

'- TOK

'- TOK

y'

Fantomowe kończyny

Ludzie, którzy stracili rękę lub nogę, często odnoszą wrażenie, że jest ona nadal na swoim miejscu. Mogą także odczuwać przejmujący ból w poszczególnych częściach tych fantomowych kończyn

Ronald Melzack

RONALD MELZACK jest profesorem psychologii w McGill University i dyrektorem naukowym Kliniki Bólu w Montreal General Hospital. Od niemal czterdziestu lat zajmuje się neurofizjologicznymi badaniami nad bólem. W 1954 roku uzyskał stopień doktora psychologii w McGill University. Od 1959 roku współpracuje z naukowcami z Massachusetts Institute of Technology. Tam wspólnie z Patrickiem D. Wallem rozpoczęli dyskusję, która doprowadziła do opublikowania w 1965 roku słynnej teorii „bramkowej kontroli" bólu. Od 1963 roku Melzack jest związany z McGill University. Prezentowany artykuł jest czwartym napisanym dla Scientific American.    ■

W 1866 roku S. Weir Mitchell, jeden z czołowych amerykańskich neurologów tamtego okresu, opublikował swoje pierwsze doniesienie na temat kończyn fantomowych. Nie ukazało się ono w czasopiśmie naukowym, lecz w miesięczniku Atlantic Manthly jako krótkie opowiadanie anonimowego autora, zatytułowane „Przypadek George'a Dedlowa". Jego główny bohater podczas wojny domowej traci rękę. Kiedy dochodzi do siebie w szpitalu, nie zdaje sobie sprawy z tego, że obie jego nogi zostały także amputowane.

„Nagle poczułem ostry ból w lewej nodze. Próbowałem jej dotknąć(...), ocalałą ręką, ale byłem zbyt słaby,: przywołałem więc kogoś z personelu. — Pomasuj mi, proszę, lewą łydkę.

— Łydkę? Nie masz żadnej łydki, kolego. Twoje nogi zostały odjęte."

Niektórzy historycy medycyny przypuszczają, że Mitchell zdecydował się na publikację w Atlantic Monthly, ponieważ chciał sprawdzić reakcję swoich kolegów lekarzy na koncepcję kończyn ( fantomowych. Obawiał się, że nie uwierzą oni, iż można czuć swoją rękę i nogę po ich amputacji.    * *

W rzeczywistości zjawisko odczuwania kończyn fantomowych po amputacji występuje dość powszechnie.

Podobnie jak doświadczanie w nich bardzo silnych bólów. Dotychczas nie udało się jeszcze wyjaśnić przyczyn występowania złudzeń fantomowych i związanych z nimi cierpień. Ostatnio wraz z kolegami wysunęliśmy pewną koncepcję, dzięki której uda się być może znaleźć nowe metody leczenia tych uporczywych bólów. Stawia ona pod znakiem zapytania wiele podstawowych założeń współczesnej psychologii i neurobiologii.

Najbardziej niezwykłą cechą fantomów jest realne uczucie istnienia usuniętej kończyny. Nadzwyczaj wyraźne i różnorodne wrażenia czuciowe, umożliwiające precyzyjne określenie położenia fantomowej kończyny, są tak sugestywne — zwłaszcza w początkowym okresie po amputacji — że kończyna wydaje się „jak żywa" i pacjenci próbują stawać na fantomowej nodze lub sięgać po filiżankę fantomową ręką. Bywa nawet, że taki fantom zdaje się być bardziej rzeczywisty, zwłaszcza przy silnych bólach, niż realnie istniejąca kończyna.

/* Najczęściej ręka fantomowa zwisa swobodnie, gdy człowiek siedzi lub stoi, a w trakcie chodzenia jej ruchy są w pełni skoordynowane z ruchami pozostałych kończyn. Podobnie fantomowa noga odpowiednio zgina się, kiedy jej właściciel siada, wyciąga się, kiedy człowiek się kładzie, i prostuje w czasie wstawania.

Niekiedy jednak pacjenci po amputacjach są przekonani, że ich fantomowa kończyna przyjmuje nietypowe ułożenie. Jeden z badanych mężczyzn czuł, że jego fantomowe ramię sterczy z barku wyciągnięte pod kątem prostym do ciała. Za każdym razem, gdy przechodził przez drzwi, odwracał się bokiem, aby uniknąć uderzenia w futrynę. Inny był w stanie spać tylko na brzuchu lub na boku, ponieważ jego wykręcone do tyłu fantomowe ramię przeszkadzało mu, gdy tylko próbował ułożyć się na wznak.

Niezwykłe odczucie realności fan- L tomów potęguje odbieranie przez nie takich samych wrażeń jak przed amputacją. Pacjenci mogą odczuwać bóle spowodowane wrzodem lub zapaleniem torebki maziowej czy nawet ucisk obrączki noszonej wcześniej na palcu. Przy czym nie tyle jest to przypominanie sobie wrażeń czuciowych z okresu przed amputacją, co doznanie tak silne i pełne, jakby dotyczyło stanu aktualnego. Realność tych odczuć nasila się przy korzy staniu z protez rąk czy nóg: fantom czuje protezę tak jak ręka rękawiczkę.

Rozliczne bodźce czuciowe, jakich i -może doznawać kończyna fantomowa, umacniają poczucie jej realnego istnienia. Częste jest wrażenie ucisku, ciepła i zimna lub różnego rodzaju bólów. Pacjent odczuwa wilgoć w kończynie fantomowej (kiedy spostrzeże, że stanął w kałuży). Czasem męczy go także bardzo dokuczliwe swędzenie, które łagodzi podrapanie się w nie istniejące miejsce. Pacjenci mogą również czuć łaskotanie, pocenie lub kłucie fantomu.

pośród wszystkich odczuć występujących w kończynach fantomowych najbardziej dokuczliwy i niepokojący jest oczywiście ból, na który uskarża się około 70 procent pacjentów. Jest on często opisywany jako piekący, ściskający lub przeszywający; jego nasilenie bywa zmienne, od niewielkiego, pojawiającego się okresowo, do bardzo silnego, utrzymującego się stale. Zwykle pojawia się wkrótce po amputacji, ale może też wystąpić po upływie kilku tygodni, miesięcy czy nawet lat. Pacjenci opisują najczęściej wrażenie zaciskania się pięści, zawijania palców wokół kciuka i wpijania się ich w dłoń, co sprawia, że cała ręka staje się obolała i zmęczona. Dyskomfort w nodze bywa odczuwany jako skurcz łydki. Wielu pacjentów przeżywa tortury

74 Świat Nauki Czerwiec 1992