religia a kultura
8

38 RELIGIA A KULTURA

wnętrzncgo autorytetu, poprzez apostazję czy kontestację, mają charakter pozorny. Poziom trzeci cechuje się poszukiwaniem autorytetu wewnętrznego i odchodzeniem od autorytetów zewnętrznych. Zasada posłuszeństwa zostaje wypierana przez zasadę miłości. Poziom czwarty, odpowiadający poziomowi dezintegracji wielopoziomowej zorganizowanej, wyraża się dalszym uzewnętrznieniem religijności w postaci podporządkowania tendencji niższych - wyższym wartościom, uwewnętrznieniem praktyk religijnych (od zewnętrznego rytuału do medytacji i kontemplacji), potrzebą poszukiwania dialogu z rzeczywistością transcendentną, pomimo braku pewności i poszukiwaniem autentycznej wspólnoty religijnej. Piąty poziom, odpowiadający poziomowi integracji wtórnej, cechuje się spokojnym, ale silnym dążeniem do kontaktu z transcendencją, przy zachowaniu własnej indywidualności (bez roztapiania się bez reszty w rzeczywistości boskiej), relacji «ja» do boskiego i ludzkiego «ty», która uzyskuje swój wyraz również w głębokich wiąziach wspólnotowych z innymi ludźmi” (Doktór, 2001. s. 133).

Interesujące możliwości aplikacyjne do rozumienia mechanizmów genezy religijności indywidualnej wynikają z psychologicznej teorii transgresji Józefa Kozieleckiego (1997, 2001). Aplikacje te zostały przedstawione' zarówno w odniesieniu do religijności normalnej, jak i do form religijności zaburzonej (Grzymała-Moszczyńska, 1996). Termin „transgresja” oznacza przekraczanie istniejących granic. Przekraczanie to może przybierać postać zarówno działalności intelektualnej, jak i różnorodnych zachowań motorycznych. U źródeł takich zachowań leży często motywacja, określana mianem hubrystycznej, czyli dążenie do osiągnięcia większego znaczenia własnej osoby. Motywacja hubrystycz-na może przybierać dwie postacie: wertykalną i horyzontalną. Pierwsza z nich wyraża się w dążeniu do osiągnięcia jak najwyższej pozycji w grupie osób realizujących określony typ zadań. Druga natomiast to dążenie do osiągnięcia perfekcyjnych. rezultatów w jakiejś dziedzinie bez porównywania ich z rezultatami osiąganymi przez innych. Kozielecki wskazuje na fakt, iż zarówno religia, jak i choroba psychiczna należą do tzw. transgresji symbolicznych. W wypadku religii transgresje te przybierają postać mitów, zaś w wypadku choroby psychicznej - iluzji. Teoria transgresji Kozieleckiego ma również zastosowanie w analizie zaproponowanych przez Allporla (1950, 1988) sposobów bycia religijnym, czyli tzw. orientacji religijnych zewnętrznej i wewnętrznej. Orientacja zewnętrzna stymulowana jest poprzez motywację wertykalną. Własna religijność może być wówczas używana jako sposób osiągania znaczenia w grupie społecznej i akceptacji ze strony innych ludzi. W wypadku religijności wewnętrznej, gdy wyznawane przekonania religijne są naczelnym motywem życia jednostki, dominuje motywacja horyzontalna. Rozwijanie religijności nic służy osiąganiu celów pozareligijnych, jest dla jednostki ważnym celem samym w sobie.

Badania nad religijnością są również prowadzone na Katolickim Un i wersy-j tecie Lubelskim, Uniwersytecie im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War-: szawie, Akademii Teologii Chrześcijańskiej w Warszawie, Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie oraz w wyższych katolickich seminariach duchów-nych. Rozpoczniemy od omówienia ośrodka lubelskiego^{1 2}. W 1989 roku powstały tam Katedra i Zakład Psychologii Religii, kierowane - od początku ich istnienia - przez Władysława Prężymy. W Katedrze tej pracują również Józef Makselon, Jerzy Szymołon, Marek Jarosz i Rafał Bartczuk. Jednocześnie problematyka psychologii religii jest podejmowana w ramach innych dyscyplin psychologicznych rozwijanych na KUL-u. Zagadnieniami tymi zajmują się: w ramach psychologii ogólnej Zenon Uchnast, psychologii rozwojowej - Czesław Wałęsa, eksperymentalnej - Zdzisław Chlewiński, wychowawczej - Maria Braun-Gałkowska i Robert Pomianowski. Problematyka psychologii religii powiązana jest z programem ogólnym Instytutu Psychologii. Wykład kursowy i ćwiczenia obowiązują wszystkich studentów Instytutu, natomiast rozszerzenie problematyki psychologii religii ma miejsce w ramach specjalizacji ogólnej i pastoralno-społecznej. Prowadzone są seminaria magisterskie i doktoranckie.

Badania koncentrują się wokół problematyki postaw wobec religii i ich osobowościowych uwarunkowań (Prężyna, 1977). Są one połączone z pogłębioną refleksją metodologiczną dotyczącą problemów badania religijności, stosowalności do tego celu poszczególnych teorii psychologicznych (Chlewiński, 1982; Uchnast, 1982). Ważne są również badania nad zagadnieniami kryteriów dojrzałości religijnej (Chlewiński, 1991). Oprócz tego, w ośrodku tym prowadzone są badania dotyczące problematyki psychologii pastoralnej, kształtowania się pojęć religijnych u dzieci, rozwoju dziecięcych zainteresowań problematyki religii oraz znaczenia środowiska rodzinnego dla kształtowania się i trwałości postawy religijnej u człowieka dorosłego, funkcjonowania sumienia, związków między religijnością a postawą wobec śmierci (Makselon, 2000, 2002), stosunku do Kościoła jako instytucji, recepcji pielgrzymek papieża Jana Pawła II do Polski. Pracownicy KUL swoje prace z zakresu psychologii religii publikują między innymi w trzech periodykach, wydawanych przez tę uczelnię. Są to: „Roczniki Filozoficzne” (dotychczas), a obecnie „Roczniki Psychologiczne”, „Studia z Psychologii” oraz „Zeszyty Naukowe”.

Na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego Katedra Psychologii Religii funkcjonuje w ramach Instytutu Psychologii, w ramach specjalności psychologii rozwojowej, wychowawczej i rodziny. W Katedrze Psychologii Religii zatrudnieni są: Jan Bielecki (kierownik) oraz Dariusz Baksik, Zdzisław Golan, Romuiad Jaworski, Stanisław Tokarski. W latach 90. poszerzono prace tej Katedry, wprowadzając ćwiczenia z psychologii religii oraz wykłady monograficzne z psychologii pastoralnej i metod psychologicznej diagnozy religijności. Głównym nurtem badawczym Katedry jest pogłębianie wiedzy dotyczącej

1

Pragnę w tym miejscu podziękować Ks. Profesorowi dr. hab. Władysławowi Pręży nie za do

2

starczenie mi aktualnych informacji o pracach badawczych i dydaktyce, prowadzonej w ramach Katedry i Zakładu Psychologii Religii KUL. Ks. Profesorowi dr. hab. Józefowi Makselonowi za informacje o historii i stanie aktualnym prac w Katedrze Psychologii Religii PAT oraz Ks. dr. Romualdowi Jaworskiemu za informacje o pracach Katedry Psychologii Religii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego.