religia a kultura6

54 RELIGIA A KULTURA

ekonomiczną lub polityczną. Skonfrontowanie społeczności lokalnej z religią / religiami przyniesioną(nymi) przez migrantów, migrantów zaś z obcą im religią lokalną, wywołuje (przy założeniu, że obie te społeczności chcą / muszą pozostawać zc sobą w kontakcie) różnego rodzaju reakcje adaptacyjne i dezadapta-cyjne, będące próbą odniesienia się do innych niż własna tradycji religijnych'.

, Sytuacja pluralizmu religijnego niesie za sobą wielorakie konsekwencje. Tak więc ma miejsce dokonywanie, niezależnych od oficjalnych autorytetów xe!igij-nych, wyborów_przekonań, praktyk religijnych oraz akceptowanych wartości moralnych. Wybory te mogą być nawet dokonywane wbrew oficjalnemu stanowisku takich autorytetów. Zjawisko to znane było wcześniej, w ramach poszczególnych wyznań religijnych, jako tzw. selektywna religijność, czyli akceptowanie przez osoby deklarujące się jako wierzące tylko niektórych dogma_: ftów religijnych, wykonywanie tylko niektórych praktyk religijnych oraz kierowanie się nauczaniem instytucji religijnej tylko w wypadku rozstrzygania niektórych dylematów moralnych*. TakLrodzaj_$eję.kty wn cj .religijności, w obrębie jednej tradycji religijnej, coraz częściej ustępuje miejsca swoistej selektywności w skal\ bardziej ogólnej. Ilustrację takiej selektywności międzykulturowej moż-!na"znalczć“w pismach psychoterapeuty, /TTTtlTóny^go de Mello, jezuity pochodzącego z Indii, a wykształconego na uniwersytetach zachodnich (w Hiszpanii i USA). W swoich pismach dokonuje on swobodnego połączenia doktryn i praktyk religijnych, pochodzących z tradycji religii Wschodu i Zachodu. Sposób przekazywania w tych tradycjach nauki o zbawieniu uważa za drugorzędny w stosunku do’odczytanych wspóinych treści, polegających na pomocy"człowiekowi w jego drodze do osiągnięcia rozwoju pełni świadomości, czyli przebudzenia, jako efektu duchowego rozwoju. Na drodze do osiągnięcia tego celu dc Mello odrzuca te wszystkie aspekty instytucji i doktryny religijnej, które postrzega jako ograniczenia i utrudnienia. Jedno z bardziej radykalnych twierdzeń dc Mel io dotyczy¹ roi i zinstytucjonalizowanych rełigij.jbskarża on jejż są istotną przeszkodą w odkryciu przez człowieka prawdy. Z kolei zło i dobro są rozumowym wartościowaniem narzuconym na rzeczywistość. Twierdzenia te wywołały niechętną reakcję hierarchii Kościoła katolickiego. Watykańska Kongregacja NaukiWiary na pisma Anthony’ego de Mello, SJ zareagowała w specjalnej _tNor}fifiac^ stwierdzeniem, podkreślającym potencjalną szkodliwość jego

poglądów i niemożność pogodzenia ich z wiara katolicką. .,________

Wartym uwagi zjawiskiem we współczesnym świecie jest/polaryzacja akceptowanych form religijności. Towarzyszy ona występującemu powszechnie w świadomości ludzi współistnieniu różnych religii. Na jednym biegunie mieszczą się wyraźne wybory tradycji fundamenta! istycznych. na drugim zaś - akceptacja form religijności caTRowicie zrywających z jakąkolwiek zastaną formą instytucjonalizacji przekonań religijnych (np. w ramach ruchów-,,Nowej Ery”) Obie te formy są wyrazem dążenia do uzyskania poczucia pewności już to po-

³ Obszerne zestawienia w tabelach 19-30. dotyczące tego zjawiska na gruncie polskim, można znaleźć w pracy socjologicznej I. Borowik, Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w powojennej Polsce, Kraków 1997, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Psychologia religii - między psychologią a religioznawstwem

55

przez odrzucenie różnorodności, już to poprzez całkowitą na nią zgodę i włą- , czenie jej w]ząkres7swojej identyczności. Mimo znajdowania się obu tych wybo- ¹ rów w wyraźnej opozycji, łączy je jednak dostarczanie jednostce poczucia prze-życia kontaktu^^ósU\xinJjjłrrzkź^L~tościąjiądnaturalną. Powyższe przemiany stawiają również innego rodzaju wyzwania przed instytucjami religijnymi. Po to, aby utrzymać swoje znaczenie w życiu członków wspólnoty, wyraźniej niż do tej pory muszą one zaspokajać ich osobiste potrzeby. Niekiedy dziać/ się tak może poprzez włączenie do rytuałów religijnych elementów zaczerpnie-tych z innych tradycji. Taka indywnduafime^óhśffubwańa identyczność religij-naTwTamach określonej tradycji kulturowej, staje się znacznie ważniejsza od identyczności religijnej, odziedziczonej jako część tradycji rodzinnej (Roof, Caroll i Roozen, 1995).

Powyższe zmiany w religijności współczesnej wskazują na to, że metody badań i schematy analiz, które mają pokazać całą złożoność jej uwarunkowań, muszą w większym niż do tej pory stopniu {uwzględniać aspekty kulturowe hadanyęh zjawisk/ W tym samym stopniu istotna staje sięjwiedza o kyi)turąęh. z których tradycje religijne się wywodzą i vTktórych funkcjonują, jak wiedza o samych religiach. Uwzględniając zaplecze metodologiczne różnych gałęzi psychologii, wypada stwierdzić, że najbliżej do spełnienia takich wymagań jest psyc^nlngii Jcyliucowej. Wydaje się ona dyscypliną psychologiczną najlepiej przygotowaną do tego, aby stosować narzędzia i teorie psychologiczne do analizy funkcjonowania różnorodnych religii lub funkcjonowania tej samej religii w życiu ludzi znajdujących się w odmiennych kontekstach kulturowych. W' jej ramach ma również szansę najłatwiej znaleźć zastosowanie wiedza religioznawcza o różnych tradycjach religijnych. Praktyczne konteksty dla takich analiz zostaną przedstawione w rozdziale trzecim, poświęconym modelom akulturacyjnym religii. W „Dodatku" zostaną zaś zaprezentowane metody badawcze, wypracowane przez psychologię religii, a użyteczne między innymi do porównawczego analizowania roli religii w życiu osób należących do różnych kultur.

tR&ycho'ogiąku)turpwaA w przeciwieństwie do psychologii ogólnej, nic sta- • wia sobie za cel opisu niezmiennego osobniczo mechanizmu kształtującego życie psychiczne człowieka. Pragnie ona natomiast zrozumieć świat psychiczny, nic z własnej perspektywy badacza, a z perspektywy osób badanych. Podejście to, w wypadku badań nad religijnością zabezpiecza przed wspomnianym/ wcześniej imperializmem kulturowym. Może ono ustrzec przed narzucaniem siatki pojęć i oceń wyprowadzonych z tradycji religijnej badacza na religijność badanych. Psychologia kulturowa wymaga, aby świat intencjonalny cgłowiefca religijnego, świat głęboko zanurzony w kulturze, z której ta religfa wyrosła^byłJ traktowany jako nierozdzielna z tą kulturą całość, kulturijstaje się w tym wy- | padkU ważną.kategorią wyjaśniającą sposób^njyślenia T‘doświadczania religii ¹ przez jednostkę i grupę. Psychologia religii może 'dzięki temu wnieść swó}^; wkład w odpowiedź na pytanie ważne dla religioznawcy: dlaczego właśnie ten mil jest interpretowany przez ten rytuał w tym czasie i w tym miejscu. Aby