religia a kultura8

98 RELIGIA A KULTURA

\ 2- )W£mi ar_doktrynalny lub filozoficzny. To wymiar występujący z różnym ^X ""nasileniem, w różnych tradycjach religijnych. Z większą wyrazistością pojawia się on w katolicyzmie niż u kwakrów czy w buddyzmie, a nie w tradycyjnych religiach afrykańskich. Różne rcligic przywiązują do te-

•    go wymiaru różne znaczenie.

i 3.^ Wymiar mityczny lub narracyjny. W każdej religii pojawia się centralna ‘dla niej opowieść. Dla chrześcijan centralną roię odgrywa historia życia, śmierci, i zmartwychwstania Chrystusa. Dla pobożności buddyjskiej, do pewnego stopnia, zbliżoną rolę odgrywa historia życia Buddy. Jeśli włączyć do prowadzonych analiz religii również analizę światopoglądów świeckich - takie postępowanie sugeruje Smart (1996) - to wówczas okazuje się, że narracyjny wymiar takiego światopoglądu to historia budująca poczucie identyczności narodowej, poczucie dumy z „naszych” bohaterów.

•    4. Wymiar przeżyciowy lub emocjonalny. Opisuje on zarówno przeżycie

kontaktu zTCbsóIuWn u centralnych postaci danej religii (przykładowo oświecenie Buddy, profetyczna wizja Mahometa, nawrócenie św. Pawła), jak i kontakt taki przeżywany przez szeregowych wyznawców religii. Również w tym wymiarze religie wyraźnie różnią się od siebie. Przykładowo, znaczenie przywiązywane do takiej wizji, wśród wyznawców amerykańskich religii plemiennych oczekujących na przeżycie wizji swojego ducha opiekuńczego, różni się od wagi przywiązywanej do ta-kiego przeżycia przez członków Szkockiego Kościoła Kalwińskiego.

( 5.) Wymiar etyczno-prawny. Dotyczy zalecanych przez daną religię sposobów postępowania^ 'ńp.'"przepisów Tory w judaizmie, prawa szariatu w islamie, czterech wielkich cnót zalecanych przez buddyzm, dziesię-^ ciorga przykazań w katolicyzmie.

6. ) Wymiar społeczno-organizacyjny. Przejawia się w formie oddzielnej or-

gańizacji danej religii, póśfadającej swoich wyspecjalizowanych reprezentantów (rolę taką spełniają, przykładowo: guru, szaman, pastor, /"*" ^ksiądz, rabin lub imam).

7.    jW^Tiuar materialny lub artystyczny. Stanowi materialny wyraz przeko

nań przyjmow-anycn ~preez'uaną religię. Różnego rodzaju świątynie, klasztory, meczety, figury religijne, obrazy, ołtarze i ambony to przykład przejauai tego wymiaru.

Celem wyodrębnienia powyższych wymiarów jest, z jednej strony, osiągnięcie równowagi opisu poszczególnych religii. z drugiej zaś strony, dokonanie zabiegu delineacyjnego. Przyjrzyjmy się bliżej uzasadnieniu każdego z tych celów.

Wprowadzenie wymiarów religii jest ważne, gdyż nie wszystkie aspekty_są^ jednakowo w^ryraźme podkreślane (co nie znaczy, żc nie istnieją) w różnych'" rei i gl aćh.PrzykTadó wó ,^_m’el<tó re podejścia do hinduizmu koncentrują się na prezentacji mitu leżącego u jego podstaw i organizacji społecznej przez niego ukształtowanej, z kolei zaś w- starszych podejściach do historii chrześcijaństwa,

Religioznawcze I psychologiczne operacjonallzacje przedmiotu badań... 99

możemy znaleźć jego opis wyraźnie skoncentrowany na sprawach historyczno-doktrynalnych i organizacyjnych, a tylko w niewielkim stopniu na doświadczeniach religijnych i uczuciach żywionych przez wyznawców. Zewnętrzne kryteria narzucone na potrzeby analizy niejako wymuszają na badaczu poświęcenie uwagi również tym aspektom, które w danej tradycji (lub w danym momencie istnienia danej tradycji) są mniej widoczne.

Drugi cel wprowadzenia tych kry * eńówjrt ą_c hgL^ajStęLpo rząd kuj ący. Chodzi o stworzenie pewnego~~Funkcionafhego wyodrębnienia rcligTi spośród innych form ludzkiej działalności,.Deiineacia ta ma zastąpić - zdaniem Smarta - próoę* budowania substancjalnej, ścisłej definicji religii.

Wymiary proponowane przez Smarta wykazują pewne podobieństwo do wv-odrębnionych przez-socjologa religii. Charlesa Głocka. wvmiaró.W-xełigii-r- wymianintelektualnego, dotyczącego znajomości .twierdzeń religii. wymiaru ideologicznego - dotyczącego akceptacji podstawowych, twierdzeń doktryny religijnej, wvn^u“?g\v^dc7.eniowcgo_r dotycyąccgajicziić.i. przeżyć związanych z_kóhtąktcrn z Bogicm lub ostateczna rzeczywistością. wymiaru rytualnego." dorycz^ccgo u?mfu W‘prai?t^kaćTrr^gijnvch. oraz wymiaru .skutkowego, doty-cząccgo_wpływu dokTryify,'~p?z^źyTj praktyk religijnych, jna^funkcionowanie człowieka w żvciu-Łodźlennvm. W porównaniu z wymiarami Glocka, są one jednak bardziej ogólne. Wymiary te różnią się jednocześnie od aspektów religijności, będących przedmiotem zainteresowania psychologów.

W poiicjściii-psyciiok>góvv do zjawiska religii istnieje wyraźna różnica między tym, jak określają oni, czym. icslrcligia jako zjawisko, będące przedmiotem ich zainteresowania, ajym, co wybierają jako przedmiot swoich badań_cmpń-rycznycl^czyli jak operacjonalizują religię jako"wpływ systemu przekonań na ich wyznawcę. Ten drugi aspekt ilustruje przedstawiony w dalszej części książki wybór metod badawczych, stosowanych w psychologii religii.

Rozpocznijmy od zagadnienia pierwszego: czym jest religia z punktu widzenia psychologów. Przykładowo, Batson i Ventis (1985) oraz Wikstróm i Geels (1985), definiują religię następująco:

„Religia jest tym, co my jako jednostki czynimy w celu osobistego rozwiązania stojących przed nami problemów, polegających na uświadomieniu sobie, żc my, podobnie jak i inni ludzie, żyjemy, i żc w przyszłości umrzemy” (Batson i Vcntis, 1985. s. 7).

W intencji autorów jest to definicja nawiązująca do pozadoktrynalnej definicji religii, zaproponowanej przez socjologa Miltona Yingera (Yinger, 1977).

Spośród propozycji polskich autorów warto przytoczyć sugestię Zdzisława Chlewińskiego, który stwierdza, iż:

„Religijność określić też można jako całokształt przekonań, doświadczeń i zachowań podmiotu związanych z przeżywaniem relacji do świata transcendentnego - Boga” (Chlcwiński, 2000, $. 89).

Patrząc na psychologiczne próby operacjonalizowania religii, za najczęściej dyskutowane wypada uznać, wywodzące się od Allporta i rozszerzone' przez^-Batsona, analizy sposobu bycia religijnym, czy mówiąc bardziej precyzyjnie -