rymy0059

ka mówionego. Funkcją mowy jest, jak wiadomo, komunikowanie znaczeń, które są kodowane zgodnie z możliwościami aparatu artykulacyjnego. System fonologiczny języka, będący układem reprezentacji fonemów, jest więc pośrednikiem pomiędzy reprezentacją znaczenia a jego ekspresją w języku mówionym. Reprezentacje fonemów początkowo są jednak nieuświadomione (stanowią elementy swego rodzaju „ukrytej maszynerii”, poznawanej w pełni wraz z opanowywaniem pisma). W procesie nauki języka mówionego dziecko koncentruje się bowiem przede wszystkim na znaczeniu informacji, jaką chce przekazać lub jaką właśnie odbiera. Uświadomienie sobie znaczenia nie ma jednak żadnego wpływu na kształtowanie się świadomości fonologicznej. Taki wpływ ma natomiast towarzysząca informacji o znaczeniu świadoma reprezentacja percepcyjna, o charakterze podwójnym:

—    reprezentacji dźwięków mowy odbieranych podczas słuchania,

—    reprezentacji zarówno artykułowanych dźwięków mowy, jak też stanowiących ich podstawę ruchów aparatu artykulacyjnego podczas mówienia.

Wyrazem kształtowania się świadomości fonologicznej jest zdolność koncentrowania uwagi na percepcyjnych reprezentacjach mowy. Umożliwia ona nie tylko osiągnięcie świadomości fonologicznych aspektów języka mówionego, lecz warunkuje rozwój kolejnych faz świadomości fonologicznej, które ujawniają się dopiero w toku nauki czytania i pisania — faz, które różnią się rodzajem struktur fonologicznych, na jakich dziecko zdolne jest skoncentrować uwagę. Pierwsza z tych faz — wrażliwość na globalnie ujmowane różnice i podobieństwo fonologiczne — jest składową rozumienia języka mówionego i wiąże się początkowo z koncentracją uwagi na akcencie, rymie, rytmie oraz na elementach składowych słów, ułatwiających różnicowanie ich znaczenia (np. różnicowanie słów las, pas, bas, itp., niezależnie od tego czy są wypowiadane jednocześnie, czy oddzielnie). Będąc wrażliwym na fonologiczne aspekty języka, dziecko początkowo nie jest jednak w pełni świadome ich występowania w słowach.

Jako stosunkowo wczesny przejaw świadomości fonologicznej wymieniane jest samodzielne poprawianie przez dziecko nieprawidłowo wymawianych słów. Stanowi ono, zdaniem Moraisa (1991) wyraz uświadomienia sobie nieprawidłowości własnej wymowy, a więc świadomości występowania różnicy między prawidłową a nieprawidłową artykulacją wymawianego słowa. Innym jej przejawem jest umiejętność różnicowania słów krótszych i dłuższych. Tego typu zadania wymagają raczej intencjonalnej oceny fonologii niż wyodrębnienia jakiejś jednej struktury fonologicznej spośród innych. W tym sensie dziecko może nie być świadome znaczenia, a tylko warstwy brzmieniowej (fonicznej), kiedy cieszy je rym, akcent lub rytm rymowanek, wyliczanek, czy wierszyków.

Omawiana forma świadomości fonologicznej może się rozwijać w typowych warunkach wychowania rodzinnego, poprzez uczestniczenie dziecka w środowisku osób mówiących. Może także być kształtowana w toku specyficznych interakcji, aranżowanych przez matki i inne osoby, z wykorzystaniem dziecięcych rymowanek typu „Idzie rak nieborak...; Tu sroczka kaszkę warzyła...” itp. Recytowanie i imitowanie rymowanek, które różnią się niezwykłą prostotą treści i składni od wszystkich innych form wypowiedzi kierowanych do dzieci, a także od śpiewanych im kołysanek, związane jest z rytmicznym akcentowaniem rymu. Niektóre matki inicjują ten typ zabaw już z trzymiesięcznymi dziećmi (Trevarten & Marwick 1986, Trevarthen 1987). Wzbudza on duże zainteresowanie nawet u dzieci z zespołem Downa (Glenn, Cunningham & Joyce 1981). Wykorzystywanie w interakcjach z niemowlętami i małymi dziećmi rymowanek podwyższa poziom ich wrażliwości na globalnie ujmowane różnice i podobieństwa fonologiczne, co ujawnia się umiejętnością rozpoznawania rymów w wieku trzech i czterech lat, czyli w okresie, kiedy dzieci nie są jeszcze zdolne do wyodrębniania fonemów (Kafle 1973, 1974; Lenel & Cantor 1981; Maclean, Bryant & Goswami 1987a).

Badania longitudinalne prowadzone w Ox-fordzie pod kierunkiem Bryanta (Bradley & Bryant 1983, 1985; Maclean, Bryant & Bradley 1987; Bryant, Bradley, Maclean & Cros-sland 1989) wykazały, że znajomość przez dzieci w wieku 3;4 najpopularniejszych rymowanek była istotnym prognostykiem rozwoju ich świadomości fonologicznej. Dzieci znające więcej rymowanek i w sposób bardziej kompletny, w wieku 4;7 ze znacznie większą łatwością wyróżniały rymy, w wieku 5;7 — głoski w nagłosie i wygłosie w słowach trzy-zgłoskowych, a w wieku 6;3 — fonemy rozpoczynające słowa. Ponadto osiągały one wyższe wyniki w początkowej nauce czytania i pisania w porównaniu z dziećmi, które charakteryzowały się słabą znajomością rymowanek. Wyniki analizy regresji wielokrotnej ujawniły, że brak jest bezpośredniego wpływu znajomości rymowanek na postępy w początkowej nauce czytania, lecz istnieje wpływ pośredni — poprzez zdolność wyróżniania rymów w wieku 4;7 i fonemów w wieku 6;3 (rys. 2).

• • • 12 • • •