s 84 85

.'iprobo\v;inc / wychowawczego punki u widzeniu, jest bowiem całkowicie sprzeczne z tym, co pragniemy dziecku zaszczepić / zakresu moralności społecznej. Czy chcemy je nauczyć okrucieństwa i bezwzględności? Ukazywać jako ideał osiągnięcie władzy i bogactwa? Uczyć podstępów i oszustwa?" ♦)

7. diugiej strony odzywaj;) się glosy w obronie pierwotnych motywów baśni, liczne i namiętne. Szczególnie mocno zabierali i zabieraj;) tu glos pedagogowie i psychiatrzy pochodzący zc szkoły psychonanlityczncj, których wiciu jesl na zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych. Musimy sobie zadać pytanie mówi;) czy naszym dzieciom nigdy, nawet w baśniach, nie ma być wolno odczuwać nienawiści czy gniewu, przeżywać rozkoszy mocy, napaści, zemsty? Psychiatria podsuwa myśl. że w baśniach dzieci mogą odnaleźć wyraz dla uczuć i pragnień, którym cywilizacja współczesna nie pozwala znaleźć ujścia. Popęd do walki, wola mocy, żądza okrucieństwa są naturalnymi skłonnościami dzieciństwa, którym dzisiejsze życie daje zazwyczaj mało możliwości wyładowania się. Wszystkie pierwotne wzruszenia: miłość, nienawiść, gniew, zazdrość, strach, muszą być poddano społecznej kontroli, jeżeli ludzie chcą żyć zadowalająco jedni z drugimi. Wzruszenia jednak pozoslaj;) i być może, że dziecko doznaje ulgi w zastępczym wyładowaniu ich poprzez działanie bohatera czy „czarnego charakteru", który godziwymi lub niegodziwymi środkami osiąga swe cele i karze nieprzyjaciół. S;j poważne racje przemawiające za tym, źc takie zastępcze odreagowanie przeżytych wzruszeń może być nie tylko dozwolone, ale nawet pożądane, ponieważ rozładowuje napięcia, które inaczej mogłyby się wyładować na innych drogach, mniej pożądanych •^{1 2}).

Inni obrońcy pierwotnych treści baśni nic idą tak daleko. Uważają, że należy pozostawić motywy „ognia i krwi", nie dlatego, ze potrzebne są one dla wyładowania się tłumionych tendencji dzieci, lecz dlatego, że stanowią zasadnicze cechy i uroki baśni ludowej, a na etyczny rozwój dziecka wpływu nie mają. Dziecko twierdzą zachowuje w pamięci przede wszystkim niespodzianki sytuacyjne i rozwiązanie akcji, przechodząc mimo zagadnień etycznych³.)

Ale i to „cslety/njącc" stanowisko wzbudza protesty. „Ktoś powie mówi l.ibrachowa że dzieci nie uświadamiają sobie dokładnie wszystkich składników treści baśniowych, że chłoną j>o prostu fabułę i bieg zdarzeń. Nic jest to jednak argument przekonywający i jeżeli nawet nie uświadamiają sobie dokładnie ani pierwiastków zbrodni (chociaż (iiimm np. stara się dać jej bardzo szczegółowy oj>is), ani moralnych motywów różnych „snów o potędze", to wiedząc niewiele o podświadomości, nie mogąc przewidzieć, kiedy i w jakich warunkach może się ona ujawnić, przezorny wychowawca nie będzie

i niezdrową" ^{4 5})

Teoretyczno rozważania nabierają właściwej barwy, gdy zestawi ilę je / oryginalnymi wątkami ludowymi. Obfitego materio dostarczają tu np. baśnie Grimmów, jak wiadomo, bliskie surowemu kształtów! baśni ludowej. Itaśnic te wprost ociekają krwią, pełno w nieb morderstw, wyrafinowanego okrucieństwa, opisów tortur. Aktom znęcania się towarzyszą uczucia zemsty i nienawiści. Czytamy więc: „wielka, krwawa niecka stała po-Mudkn. a w ulej leżeli ludzie; obok stal pniak, a na nim błyszczał topór"; albo: „rzucił ją na ziemię, wlókł za włosy, odciął jej głowę na pniaku i poćwiartował ciało, tak że czerwona krew spływała po ziemi"; lub jeszcze: „pomaluję cl plecy na niebiesko i to bez farby, tylko tym kijem, który mam w ręku, a malowidło przetrwa cały rok" itp. •♦) Gdy te motywy powtarzają się strona po stronie w tym natiiralistyczuym, clilodiro-rzcczowym ujęciu, twierdz,uuy stanowczo: nie chcemy lego dawać dzieciom. IJo Jeśli nawet w końcu sprawiedliwość zwycięża, to nie daje nam to moralnego zadowolenia, gdyż ponad triumfem sprawiedliwości góruje uczucie nasyconej cierpieniem przeciwnika nienawiści.

Wdzięczni jesteśmy pedagogom, którzy uważali, że baśnie ludowe w za-losowaniu dla dzieci to ruda złota, z której wiele cząstek trzeba odrzucić, by wydobyć szlachetny kruszec.

A jednak w glosach występujących w obronie pierwotnych treści jest coś, mul czym warto się zastanowić. Baśń jest ciuanacją uczuć i dążeń tkwiących głęboko w naturze ludzkiej. Mimo odległości czasu, mimo zmiany wa« nurków, w których baśnie powstawały, budzą one i teraz silne emocje dziecka, którego psychika przypomina pod wieloma względami psychikę człowieku w prymitywnym stadium rozwoju kultury. Dziecko szuka w ba'.ni silnycl przeżyć emocjonalnych i usunięcie wszelkich momentów strachu, grozy bogactwa zubożyłoby baśń i odarło ją z uroku w oczach małych czytelników

Jak będziemy mogli się przekonać, nie zawsze „zdrowy rozsądek'¹ jes najsłuszniejszym kryterium przy selekcji i ustalaniu wytycznych literatur; dla dzieci oczyszczanie baśni z momentów „niepedagogicznych" powlnn więc odbywać się ostrożnie i w oparciu o cale doświadczenie, którym w tyr zakresie rozporządzamy. Okaże się wtedy, że wicie momentów, które przy dają baśniom napięcia i barwy, odpowiednio zastosowanych, może odegra pozytywną rolę.

Nie to jest ważne, aby w baśni nie było momentów grozy, strachu, śmien władzy I bogactwa, lecz ważny jest charakter bohatera i jego motywy post powania, ważny jest cel podejmowanego przez niego Iriidu. 1'edagogic/i wartość mają te baśnie, w których zwycięża sprawiedliwość, dobro, w kt rycli siła miłości pokonuje wszelkie przeszkody.

1

,M. l.ihracltnw.i Uwafii nad lllfruttiry dla diirtl I mtoduny. „Kuch pedagogie/ny". 1010/47 nr 2.

2

j. frank, •¹. c , ¹. .'łh.

3

p-¹r. II. Jnmiy/owftk.i Ifajwjijnta a ba'<nt ItulMtf „O.IrotlMiile", 1048; iii ,’W).

4

M. I.IOr.iclKtwj, <1, e.

5

iv.ii W Ostcf loff KrymlnaUtfykii I halki <itimma. „Odrodzenie", ItMiJj nr