s2 s3

I HbNUY I INNOWACJE

1. Zabawa - wiadomości ogólne

Zabawa kojarzy się automatycznie z dzieciństwem. Jest to bowiem najbardziej typowa forma aktywności dzieci.

Wabię!

SV> -t

Zabaw a wymaga innej rzeczywistości, musi nią być rzeczywistość „na niby".

„Gdy dziecko zaczyna grać rolę lekarza, szofera, budowniczego mostu. przenosi się ze swojej zwykłej rzeczywistości do rzeczywistości nowej, opartej na fikcji. Zachowuje się tak. jakby było lekarzem i wykonywało we właściwym dlań środowisku jego czynności oraz jakby osiągało odpowiednie efekty. To samo dzieje się z rolą kierowcy autobusu czy budowniczego. W tym ostatnim przypadku dziecko wprawdzie buduje most, ale jest to „niby” most, tworzy go przecież z piasku, z klocków i z innych materiałów zastępczych"¹.

W świetle dzisiejszej psychologicznej i socjologicznej refleksji zabawa jawi się jako ważny i doceniany aspekt działalności człowieka, a nic tylko dziecka’, gdyż to samo ma miejsce w zabawie osób dorosłych. Jeżeli za przykład weźmiemy obecność w teatrze czy w kinie, to tam przejście od rzeczywistości dnia codziennego do drugiej rzeczywistości jest bardzo wyraźna. Dokonuje się w momencie podniesienia kurtyny, kiedy na scenę czy na ekran wkracza jakaś fikcyjna rzeczywistość ze swoimi problemami, kształtami i barwami, ze swoim miejscem i swoim czasem, ze swymi rządzącymi nią pracami. Powrót od niej do zwykłej rzeczywistości ma miejsce z chwilą opuszczenia kurtyny⁵.

W rozprawie J. Huizingi - „Homo ludcns” działalność człowieka traktowana jest jako zjawisko kulturowe. Autor nie określa jednak miejsca zabawy wśród wielu zjawisk kultury, proponuje rozpatrywać zabawę jako źródło kultury. W tym rozumieniu kultura brałaby swój początek z nastroju zabawy i towarzyszącej jej radości*.

Definicja zabawy J. Huizingi: „zabawa jest dobrowolną czynnością iub^ zajęciem, dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i prze- ( strzeni. według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązują- v cych reguł, jest celem sama w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia I i radości i świadomość „odmienności" od „zwyczajnego życia"⁵.    \

Zabawa dzieci w wieku przedszkolnym jest wielostronną aktywnością. ( Zastępuje ona dziecku wszystko: jest zabawą, ale zarazem i pracą, iiiczó-. j nicm się, i działalnością społeczną tzo., że wpływa ona korzystnie na rozwój dyspozycji dzieci*.

13 Edukacja w pnediM* • Laty 2001

-, Trendy i innowacje

A

1.11

s. 3

2. Dawniejsze teorie zabawy

2.1 Teoria nadmiaru energii

Już z końcem XVIII wieku słynny poeta i filozof niemiecki Fryderyk Schiller głosi] pogląd, że zarówno zwierzęta, jak i ludzie wyładowują w zabawie nadmiar sil życiowych nie zużytych w życiu codziennym dla zaspokojenia bezpośrednich potrzeb biologicznych. Szczególnie dużo sil witalnych mają dzieci, które nic muszą walczyć o byt. o ulr/.yraanic się przy życiu. Naśladują one w swych zabaw ach czynności ludzi dorosłych.

Teoria nadmiaru energii nie wyjaśnia w wystarczający sposób zjawiska zabawy. Istnieją przecież nic tylko zabawy naśladowane, odtwarzające formy działania dorosłych, lecz także zabawy twórcze, w toku których dziecko wykonuje zupełnie nowe czynności. Ponadto ludzie dorośli szukają także w zabawach odprężenia po pracy, na którą zużyli już swą energię.

2.2 Teoria atawiynu

Amerykański psycholog G. Stanley Hall wysunął na przełomie XIX i XX wieku teorię atawizmu. Atawizm jest to zjawisko polegające na pojawianiu się u osobnika pewnych cech. które występowały u jego dalekich przodków. Nawiązując podobnie jak Spencer do nauk przyrodniczych Hall twierdził. że w zabawach dzieci pojawiają się kolejno czynności przypominające formy działania typowe dla poszczególnych okresów rozwoju historycznego ludzkości. Tak na przykład gonitwy, podchody, zabawy w Indian, nasuwają na myśl okres myśliwski i zabawy w oswajanie zwierząt, budowanie szałasów przypomina okres pasterski, zaś zabawy w sklep - okres handlowy, w który m nastąpiła po raz pierwszy wymiana towarów. W wielu zabawach przejawia dziecko skłonności atawistyczne, zanikające już wc współczesnym święcie cywilizowanym, np. w bójkach zaspokaja instynkt walki. Późniejsze badania w dziedzinie biologii i etnologii podważyły słuszność poglądu Halla. Okazało się, że podobieństwo między przebiegiem historycznego rozwoju człowieka jako gatunku a jego rozwojem ontoge-nicznym jest powierzchowne i pozorne. Zabawy, w których przeważają elementy walki i współzawodnictwa nic prowadzą - jak twierdzi autor - do wyzbycia się pierwotnych instynktów, lecz wzmacniają skłonności agresywne ucząc brutalnych form zachowania. W zabawie bowiem dziecko ćwiczy rozmaite nowe czynności i funkcje.

2.3 Teoria ćwiczenia przygotowawczego

Teoria niemieckiego uczonego Karola Groosa, powstała na przełomie XIX i XX wieku, usiłuje powiązać psychologię rozwojową z naukami przyrodniczymi. Gtoos powołuje się na prawo celowości, rządzące wszystkimi zja-13 EdulocfC w prztduMa • Luty 2001