Salomonowicz (2)

50

matyką prawa karnego. Wspomnieć tu można dla krajów niemieckich takich głośnych autorów jak J. S. Bóhmer (1704-1772), autor dzieła Ele-menta iuris criminalis (1737), a we Francji zdecydowanego konserwatystę P. F. Muyart de Vouglans (1713-1791)². Nie oni jednak odegrają zasadniczą rolę w przemianach drugiej połowy wieku, bowiem wielki prąd Oświecenia przyniósł ze sobą falę krytyki skierowanej przeciw nadal tradycyjnej rzeczywistości Starego Porządku. Tej krytyki wówczas twórcy uniwersyteccy czy dostojnicy sądowi nie uprawiali i miała ona dotrzeć w inury uniwersytetów z reguły bardzo późno, wtedy, kiedy zdobycze - hasła humanilarystów, głosicieli konieczności całościowej reformy prawa karnego, siały się powszechnie lub niemal powszechnie przyjętymi przez opinię publiczną hasłami, pod którymi przystąpiono w wielu krajach do zasadniczej reformy obowiązującego ustawodawstwa karnego⁵.

Europejski ruch humanitarny swe świetne wystąpienia i głośne działania wiązał nade wszystko z dążeniem do humanizacji systemu represji karnej i stąd leż jego nazwa. Można jednak mówić o drugim motywie, z klórego wypływały liczne postulaty czy koncepcje ruchu humanitarnego: był to motyw utylitarnego spojrzenia na rolę represji karnej. Chodziło w tym przypadku o to, by działania ludzi, także przestępców, i ich losy były oceniane zgodnie z zasadą użyteczności, racjonalnego spojrzenia na działania z punktu widzenia korzyści czy szkód społecznych. W pewnej mierze w historiografii istnieje spór czy dążenia utylitarne (łączone z reguły z ówczesnym interesem mieszczaństwa) w spojrzeniu na represję karną i konieczność jej zreformowania miały przewagę nad przesłankami wyłącznie humanitarnymi¹. Nic ulega wąt-

■ Poi . ogólnie G. W. Bolek, Jolmnn Samuel Friedrich v. Biihmer wid die gememrechtliche Slraj rc>: hlswissenschn.fi, Berhn-Leipzig 1936. Dla Francji por. A. Langu i, Senltmenls et opiniom dun fu/isconsulte a Ux fin du XVIII’ siscle: Pierre-Franęcns Muyarl de Vouglans (1713--1791), Rennes 1964.

¹ Ogólnie o rozwoju w Europie ruchu kodyfikacyjnego por. La codificalion euro-peenne du Moye/n-Age an akie des Lnmieres. Etudes rłunies par Stanisław Sdmonowicz, Warszawa 1997; por. także zbiór pod red. L. Paulego, Etudes d'Histoire du droil penal, War-szawa-Krnków 1976 (-^: ZN UJ, Prace Prawnicze, z. LXXIII). Historia prawa karnego czasów nowszych w Europie rzadko jest przedmiotem syntez wykraczających poza ramy podręcznika i poza ramy dziejów prawa kaniego danego kraju. Por. jednak znakomity podręcznik E Schmidta, Einjiihrtmg in die Geschichle der deulschen Strofrechtspjlege, 3 wyd., Góttingcn 1965, ora2 J. M. Carbasse, Inlroducłion historupu au droil penal, Paris 1990. Dotyr/ący formalnie całej Europy zarys R. Martinage, Hisloire du droil penal en Europę, Paris 1998, jest nazbyt skrótowy. Zwracam jednak uwagę na rozprawę o charakterze generalnej interpretacji ewolucji polityki państwa nowożytnego wobec przestępczości w dziele G. Ruschc, O. Kirchheimer, Peine et structure sodale. Hisloire et „Theorie crilujue” dn regim penal, Paris 1994 (uprzednio wydania angielskie i niemieckie). Dzieło to jednak grzeszy nazbyt socjologizującym podejściem do spraw prawa karnego.

■' Por. w nauce lat ostatnich W. Naucke, Zur Enlwir.klnng des Strafrechls in der Fran-7omm.hen Jlcwhilion, fw.) Die lledeutung der Wórler. Studien zur europtiischen Rechtsgeschichte. Situlirn ]. Sten Cugner zum 70. Geburtslag, Hrsg. M. Stolleis, Miinchen 1991, s. 299 i n., pliwości, iż nie wszyscy wybitni przedstawiciele doktryny liitmaiiil.nm j byli zgodni co do hierarchii motywów ich wystąpień krytycznych. Warto jednak zauważyć, iż wielokrotnie utylitarny argument wysuwano na czoło, propagując reformę prawa karnego ze względów czysto taktycznych, by w ten sposób obalać zarzuty przeciwników reformy, którzy krytykowali nieraz „naiwność" czy „idealizm” rzeczników humanitarnych reform^{1 2}.

Dążenie do humanizacji represji karnej, wątpliwości wobec okrutnej represji karnej, jaka zapanowała w Europie w XVI-XVII wieku były już przedmiotem sporadycznych wystąpień śmiałych humanistów końca XVI w. bądź reprezentantów doktryny prawa natury w XVII w. Zdarzały się także wystąpienia krytykujące klasowo-stanowe nierówności w polityce represji karnej, wysuwające rewolucyjny postulat pełnej równości wobec prawa karnego. W Polsce wielki myśliciel wieku XVI, Andrzej Frycz-Modrzewski, ostro krytykował nierówne traktowanie przestępców z uwagi na ich pozycję społeczną, żądając za zabójstwo równych kar dla każdego, bez względu na stan społeczny sprawcy czy ofiary. W XVII w. w jednej tylko dziedzinie - ale praktycznie wówczas niezwykle ważnej - w sprawie procesów o czary kilka odważnych osób występowało z krytyką praktyk wymiaru sprawiedliwości, a nawet podważając samą ideę przestępstwa czarów⁰, Tc krytyki, negujące zasadność i słuszność ścigania czarownic, odniosły pełne bądź częściowe zwycięstwo w niektórych krajach europejskich już pod koniec XVII w., choć definitywne przekreślenie koncepcji przestępstwa czarów przyniósł dopiero Wiek Świateł, jak nazwano wiek XVIII. Mniej liczne i późniejsze w czasie byty krytyki kierowane przeciw stosowaniu tortur w procesach karnych, jak i generalnie zastrzeżenia wobec polityki okrutnych kar (w XVI w. Monlaigne, w końcu XVII w. Locke i inni). Także w Polsce obok wystąpień pisarzy prawa miejskiego (zwłaszcza Bartłomieja Groickicgo), o niebezpieczeństwie stosowania tortur w procesie karnym, wymienić należy

1

który wypowiada się za znaczeniem koncepcji utylitarnych idąc za G. Rtische i O. Kirch-heimerem oraz za głośnymi publikacjami M. Foucaulta.

⁵ Interpretacje argumentacji autorów XVII-XVIIi w. c2ęsto nie zauważają uwarunkowań taktycznych wynikających także ze względów ccnzuralnych, które z regule wpływały na sformułowania ogłaszane przez autora bez parasola ochronnego anonimowości. Por. także w tej kwestii znakomity włoski historyk prawa M. Catraneo. któiy szczególnie podkreślił, iż dia autorów takich jak Beccaria wielokrotnie argument utylitarny miał charakter taktyczny i uhoczny, M. Cattanco, / principi deWillwninismo gittri-dico-penale, [w:] DiriUo penrde deWOUocenlo. I codi pmtnilari e il codice /imirdelli, pod red. S. Vinciguerra, Padova 1993, s. 3-37.

2

Por. zbiór prac pl. Vom Unfug des Hexen-Prozesses. Gegner der Mcxen-vdrfolgung von Johann Weyer bis Friedrich Spee, Hrsg. H. Lehmann uud O. Uibrichl, Wiesbaden 1992 i moje uwagi pt. O riiegodziwości procesów o czary, (w:] S. Sahiionowic-/, O rzemiośle recenzenta. Studia z warsztatu historyka, Warszawa 1999, s. 33-39.