Salomonowicz (5)

my jeszcze u Monteskiusza wątpliwości co do istnienia kary śmierci jako takiej, a jedynie przekonanie, że okrutne kary śmierci są nieużyteczne, a kara ta musi być stosowana zgodnie z zasadą proporcjonalności między wagą przestępstwa a karą za nic wymierzaną.

Poglądy Monteskiusza, wypowiedzi Encyklopedystów¹, a zwłaszcza teoria społecznej umowy Rousseau i inne rozważania tego autora stworzyły klimat, w którym nie bez wpływu także pierwszych włoskich hu-manitarystów kształtowały się opinie najwybitniejszego przedstawiciela humanitaryzmu, włoskiego arystokraty, raczej ekonomisty niż prawnika, ("Cezarego Beccarii ^ 1738-1794), którego wystąpienie poprzedziły także głośne teksty pisarza i filozofa Woltera. Wolter, atakując krwawe pomyłki francuskiego wymiaru sprawiedliwości (sprawy Galasa i Sirvena w 1762 r. i dalsze skandale sądowe lat następnych), przystąpił do frontalnego ataku na francuskie prawo karne, a zwłaszcza na arbitralność sędziów stosujących procedurę inkwizycyjną, z której trybów uratowanie niewinnego było bardzo trudne²*⁵.

W locie 17(54 r. ukazała się w mieście Livorno anonimowa książka O przestępstwach i karach, która w ciągu kilku lat w oryginale włoskim, tłumaczeniu francuskim bądź innym ogarnęła świadomość elit oświeconych Europy od Madrytu po Petersburg³. Beccaria w swej rozprawie, pisanej swobodnym, prostym językiem, spojrzał na prawo karne w sposób całkowicie nowy: z pozycji filozoficznych i humanitarnych, a zarazem społecznych (utylitarnych). Encyklopedysta, filozof D’AIcmbcrt wykrzyknął po przeczytaniu książki Beccarii, iż ona jedna zapewni mu nieśmiertelność i tak się rzeczywiście stało⁴. Niewątpliwie dzieło Beccarii należy do najważniejszych tekstów, jakie kiedykolwiek zostały napisane w zakresie prawa karnego. Punktem wyjścia wywodów autora było przekonanie, powszechne w kręgach optymistycznych zwolenników filozofii oświecenia, iż celem społeczeństwa jest możliwie największe szczęście możliwie największej liczby ludzi. Ludzie w umowie społecznej zjednoczyli się dla zapewnienia sobie powszechnego bezpieczeństwa i dla tego celu zrezygnowali z części przysługującej im wolności naturalnej. To państwo - twór u mowy społecznej - winno ową wolność i bezpieczeństwo gwarantować. Państwo ma stąd prawo represji karnej, lecz w ścisłych granicach konieczności: jedynym celem kary jest jej użyteczność w procesie iprewcncji/szczególnej i ogólnej. Dlatego Beccaria żądał stworzenia kodeksu karnego, który winien wykluczać wszelką dowolność. Główne zainteresowania Beccarii koncentrowały się wokół problemu kary: kara winna być określona przez ustawę, proporcjonalna do popełnionej zbrodni, publicznie ogłoszona i niezwłocznie wykonana. Tylko taka kara spełni swe zadania: kary użytecznej społecznie i ściśle niezbędnej. Jednym z głównych celów kary winna być i poprawa sprawcy, Tak więc nie kary śmierci i i nie kary okrutne i absurdalne, lecz nade wszystko kara pozbawienia wolności z obowiązkiem pracy na swe utrzymanie jest karą użyteczną, surową, ale i pozwalającą na reedukację sprawcy. Rozważania Beccarii o prawie karnym rzucane były stale na tło obrazu społeczeństwa: przestępstwem winno być tylko takie działanie, które jest w wysokim stopniu szkodliwe społecznie, a kara winna być możliwie najbardziej humanitarna w granicach koniecznej realizacji jej celów. Wiele miejsca poświęcił Beccaria sprawom procedury karnej. W historii prawa karnego materialnego zasłynął nade wszystko swoją postawą wobec problemu kary śmierci^{5 6 7 8 9 10 11}. Przed wystąpieniem Beccarii humanitary-ści nie podważali samej idei kary śmierci: żądali jej ograniczenia, gwarancji procesowych przed pomyłkami wymiaru sprawiedliwości oraz zniesienia okrucieństwa przy wykonywaniu kary śmierci. Beccaria otworzy! tu zupełnie nową epokę, wychodząc z fundamentalnego założenia, iż człowiek nie rezygnuje ze swego naturalnego prawa do życia nawet w ramach zawartej umowy społecznej. Kara śmierci więc nie może być

1

Por. klasyczna praca A. v. Overbccka, Das Slrafrechi der franzfisischen Enzyklofmdie, Karlsruhe 1902; por. także W. Wołodkiewicz, Prawoznawslwo w poglądach i ujęciu Encyklopedystów, Warszawa 1990, s. 140-143.

2

Nadal klasyczną, bogatą w faktografię pracą o Wolterze w tej mierze pozostaje E. Mcm, VoItaire urul die Jranzósische Strafrechtspflege XVIII Jahrhunderts, Stuttgart 1880. Por. w kwestii braku gwarancji praw oskarżonego w procesie inkwizycyjnym uwagi K. Sójki-Zielińskiej, Cesare Beccaria a ochrcma praw człowieka w procesie karnym, Analecta. Studia i materiały z dziejów nauki, 1995, nr 2, $. 29-42.

3

O Beccarii szerzej por. w tym zbiorze mój szkic pt. tektura Dei deliiti e delle pene Cesar ego Beccarii (175B-1794) w dwusetlecie zgonu autora dzieła. Ogólna literatura poświęcona roli Beccarii dla reformy prawa karnego w Europie jest ogromna. Por. także zbiór studiów pod moją redakcją pt. Cesare Beccaria (1738-179-1) reformator prawa karnego i jego ejioka, Toruń 1995 oraz dwa zbiory prac zaopatrzone najnowszą bibliografią; Cesare Beccaria. Die Anfdnge modę mer Strafrecktsp/lege in Europa, Hrsg. G. Deimling, Heidelberg 1989 i Cesare Beccaria tra Milana e i Europa Conuegno di studi per il 250 annwersario della nascila promosso dal Commune di Milana, Milano 1990.

4

^I# Filozof DAlembcrt przekazał tomik Beccarii księdzu Morellet, który ogłosił natychmiast francuskie, niezbyt wierne, tłumaczenie dzieła, które zapewniło jednak roz powszechnienie idei Beccarii w całej Europie. Sam Morellet pisał wówczas do Beccarii: „Nous agirons sur 1’opinion publiąue et Fopinion publiąue subjugera cnfin les fana-tiąucs et meme les tyrans...” — cytat wedle J. Godechot, op.cit., s. 69.

5

Spór o karę śmierci w XVIII w. pozostawił po sobie niezwykle bogatą literaturę.

6

Por. w szczególności takie opracowania jak: J. Imbert, La peine de mort et Topinion au

7

XVllT Pecie, Revuc de science criminelle et de droil comparó, 1964, 3, s. 509-525; idem.

8

La pełne de inort, Histoire - aclualite, Paris 1967; R. Badinter, Beccaria, 1‘abolitiim de la peine de mnrt et la ReaohUion Franęaise, Revue de science criminelle et de droit pćnal

9

compare, 1969, 2, s. 235-251; B. Krculzigcr, Argwnenle fiirund wider die.Todesstrafen. Ein

10

Beitrag znr Beccaria-Rezeption im deutscksfnaclizgen Razem der 18. Jalirhunderts, [w:] Cesare

11

Beccaria Die Anfringe..., s. 89-126. Por. także dwie ogólniejsze publikacje: H. H. Lewandowski, Die Todesslrafe m der Aufklarung, Bonn 1961; J. Górecki, Capital Ptmishment. Cńmtnal Law and Soaal Eyolnlion, New York 1985. Por. takie B. Slrub, Der Einfluss der Aufklarung aufdie Todesslrafe, Ziirich 1975.