SAMV82

352 Z obserwacji

(.Przemoc to nie tylko siniaki!'), liczy się doświadczenia z długich okresów (.Czy w ostatnich pięciu latach...") i zadaje się pytania zachęcąjące do przytakiwania („Czy słyszałeś...'). Takim liczbami wałczą ze sobą zwolennicy różnych polityk społecznych, na przykład w kwestii aborcji — w Ameryce niedawno, zapewne przez analogię do .gwiezdnych wojen" (star wars) Ronalda Reagana, spory takie nazwano stat Wars, wojnami statystycznymi¹.

Bardziej uzasadniona krytyka badań opinii publicznej podnosi, że ich wyniki są artefaktami; artefakt to nie jest manipulacja, lecz niezamierzony produkt samej procedury badawczej. Ten zarzut najczęściej dotyczy wyników odbiegających od dotychczasowych, wyników niespodziewanych, zaskakujących, skrajnych. Wyniki takie są sensacjami, a sensacje łatwiej trafiają na czołówki mediów niż inne wiadomości. Rozgłos jest też nagrodą dla badacza i promocją dla ośrodka badawczego — dobrze jest być pierwszym ośrodkiem, który zauważył, że wzrost popularności rządu się załamał, że odsetek ujemnych ocen prezydenta przewyższył odsetek ocen dodatnich, że poparcie dla opozycji „skoczyło w górę". Wiadomo, że każdy wynik badania empirycznego obciążony jest błędem, a wyniki skrajne są nim obciążone szczególnie. Wiele głośnych wyników z ostatnich lat to właśnie wyniki skrąjne — i szczególnie podejrzane. Sensacyjne sondaże mogą wytwarzać fałszywe przekonania o popularności jakiegoś poglądu i tym samym budować fałszywą opinię społeczeństwa o nim samym. Krótko mówiąc, sondaże mogą „wmówić" społeczeństwu jakieś brzydsze lub pięknięjsze cechy charakteru.

W sierpniu 2003 roku, przed kolejną rocznicą wybuchu drugiej wojny światowej, w sondażu sopockiej PBS i niemieckiego EMMID dla dziennika „Rzeczpospolita' znacznie więcej Polaków (57 proc.) niż Miemców

(36 proc.) odpowiedziało twierdząco na pytanie: .Czy Pan (a/i) zdaniem Miemcy, taK jak Żydzi. Polacy i Romowie (Cyganie), byli ofiarami drugiej wojny światowej?"; przecząco odpowiedziało 43 proc. badanych w Polsce i 52 proc. w Niemczech, a nie udzieliło odpowiedzi 12 proc. Niemców (w Polsce badani nie mieli takiej opcji). Wynik ten, opublikowany na pierwszą} stronie .Rzeczpospolitej" (z istotną zmianą w pytaniu z .byli" na .są"!), wywołał w Polsce wstrząs i falą krytycznych wypowiedzi na temat stanu świadomości historycznej Polaków, zwłaszcza w porównaniu z Niemcami. To oburzające, że przeszło połowa Polaków uważa Niemców za ofiary wojny, a nie za Jej sprawców- mówili jedni. To przerażające, że tylu z nas zrównuje kata z jego ofiarami — ma Niemców za takie same ofiary, jak Żydzi, Polacy i Cyganie. Byli i tacy, którzy uważali te wyniki za krzepiące, bo własne męczeństwo nie uczyniło Polaków ślepymi na cierpienia innych, także wrogów.

Rychło jednak zdano sobie sprawą, że ten wynik jest w części efektem sposobu sformułowania pytania. Pytanie nie było jednoznaczne, gdyż słowo .ofiara" ma zarówno sens opisowy, jak i moralny. Ponadto, odwołanie sią do doświadczeń innych narodów zachęcało komentatorów do nadinterpretacji odpowiedzi twierdzących i uznawania ich za zrównujące cierpienia Niemców z cierpieniami Żydów, Polaków i Romów. Prawdopodobnie też pytanie co innego znaczyło dla Niemców, a co innego dla Polaków: dla Niemców było to częściej pytanie o winę i odpowiedzialność, a dla Polaków — o straty i cierpienia*⁵³.

Częściowym potwierdzeniem tych przypuszczeń były wyniki sondażu przeprowadzonego dwa miesiące później przez TNS OBOP dla .Gazety Wyborczej"^{2 3}. W son-

1

Zob.: Joel Best, Damned Lies and Statistics. Untangling tlumbers from the Media, Pollticians, and Actluists. University of Callfornia Press, Berkeley 2001; Lucjan Miś, Problemy społeczne. Teoria, metodologia, badania, Wydawnictwo UJ, Kraków 2007, S. 77-82.

2

   Kto ofiarą, kto sprawcą, .Rzeczpospolita". 28 sierpnia 2003 i dyskusja w następnych numerach, zwł. Między fnfen-cjamt a odpowiedziami. 2 września 2003.

3

   TNS OBOP, .Czy Niemcy są ofiarami II wojny światową)?' 2003. komunikat z badań; A. Sułek, niemcy ofiarami drugiej wojny światowej?, .Gazeta Wyborcza", 22 października 2003.