ScanImage133

50

Rozdział 6: Bela Balazs jako przedstawiciel formatywnej teorii filmu

zmiany punktu widzenia, co dodatkowo wzmacniane jest przez środki filmowe (zmienne kąty widzenia, zmiany wielkości planu itp.). Montaż powoduje z kolei, że cząstkowe, nasycone ruchem obrazy widz składa w jednolitą scenę, natomiast nie jest w stanie stworzyć jednolitego obrazu. Dzieje się tak, ponieważ w każdym ujęciu istnieje pewien ruch, pewna forma, która nawiązuje i wchodzi w interakcje z sąsiednimi ujęciami. Montaż umożliwia łączenie wyselekcjonowanych fragmentów w organiczną całość. Ta twórcza synteza, dokonywana przez oglądającego film, wynika z podstawowego założenia, że to, co widzimy na ekranie, nie jest przypadkowym zbiorem obrazów, lecz dziełem twórczej intencji: „Montaż jako asocjacja wizualna nadaje ostateczny sens poszczególnym obrazom. Dzieje się tak dlatego, ponieważ widz z góry zakłada, że dany ciąg obrazów ma ustalony, ⁰ Ibidem, s. 116. zamierzony sens”⁶. Najsilniejszą i najwyrazistszą postacią organizacji materiału filmowego jest zbliżenie, które — czasami wręcz nadużywane przez realizatorów kina niemego — służyło zarówno poznaniu naukowemu, jak i celom artystycznym. „Poprzez szereg zbliżeń możemy zobaczyć tę chwilę, gdy «ilość przechodzi w jakość» [Marks]. Zbliżenia nie tylko rozszerzyły nasz pogląd na życie, lecz także pogłębiły go; nie tylko pokazały ⁷ Ibidem, s. 68. nowe rzeczy, lecz także odkryły sens rzeczy dawno już znanych”'.

Zbliżenie umożliwia odkrycie i ukazanie nowego oblicza przedmiotów, lecz przede wszystkim odkrywa i ukazuje twarz człowieka, w zbliżeniu bowiem można uchwycić fizjonomię i mimikę, które są najbardziej subiektywnymi środkami wyrazowymi człowieka, o czym była już mowa. Balazs podkreśla przy tej okazji, iż poprzez zbliżenie treści psychiczne, które pojawiają się w obrazach bezpośrednio, w sposób spontaniczny, zostają wpisane w formę plastyczną. Poza kategoriami pojęciowymi publiczność kinowa poznaje prawdy psychologiczne o człowieku, które ujawniają się w sferze pozapojęciowej. W ten sposób lepiej poznajemy obszar zachowań, który w codziennym życiu umyka naszej uwadze. kinie, gdzie czasem nawet prosty gest potrafi wyzwolić podświadomość widza, ta pozapojęciowa sfera zachowań staje się wyrazistym sposobem ekspresji, a więc obszarem stopniowo poddawanym naszej kontroli. To poszukiwanie estetycznego uzasadnienia dla sztuki filmowej spowodowało, że Balazs stworzył katalog podstawowych środków filmowych, dzięki którym kino jest językiem ekspresji artystycznej.