ScanImage132

49

Rozdział 6: Bela Balazs jako przedstawiciel formatywnej teorii filmu

³ Ibidem, s. 55.

Środki te uzyskują rangę formy komunikacji artystycznej (języka) dzięki twórczemu wykorzystaniu ograniczeń w — zdawałoby się — pełnej zdolności filmu do reprodukowania rzeczywistości. Siła zaś ekspresji języka filmu wynika z zastąpienia słowa obrazem, w którym szczególnego znaczenia nabiera ekspresja aktora - gesty i mimika. Kamera filmowa przywraca bowiem możliwość bezpośredniego widzenia świata i w ramach tej nowej „widzialności człowieka” podstawowymi środkami ekspresji stają się właśnie gest i mimika aktora. Zdaniem Balazsa, twarz ludzka jest w stanie odzwierciedlić i wyrazić stany duszy, które stają się bezpośrednio widzialnymi, bez użycia jakichkolwiek słów: „Ludzkość już teraz uczy się bogalego i pięknego języka — mowy twarzy, gestów i ruchów. Nie jest ona językiem umownym zastępującym słowa, językiem głuchoniemych, lecz wizualną korespondencją dusz, które się ucieleśniły. Człowiek staje się znów widzialny”⁰.

Z wizualnej natury filmu Balazs wyciąga bardzo daleko idące wnioski, dostrzegając w wynalazku kinematografu i w rozwoju filmu niemego wielki przełom w historii kultury. 0 ile bowiem rozwój form wizualnych w kulturze zaowocował wynalazkiem druku i rozwojem czytelnictwa, które doprowadziło do rozkwitu „kulturę pojęciową”, o tyle kamera filmowa dokonuje zwrotu ku „kulturze wizualnej”, przywracając zdolność bezpośredniego widzenia świata, obywającą się bez siatki pojęć językowych. Naturalnym obszarem eksploracji dla filmu (kamery filmow^rej) powinny być obszary niedostępne racjonalnej kulturze pojęciowej. Skoro zatem słowo doskonale oddaje sprawy świata zewnętrznego w kategoriach intelektualnych, to obraz (filmowy) stworzony jest do tego, by — podobnie jak muzyka — przedstawiać uczucia, świat przeżyć wewnętrznych. Sugestyw-nie ukazany na ekranie gest może na przykład uwolnić podświadomość widza, w ten sposób film staje się narzędziem odkrywania prawdy psychologicznej o człowieku.

Przekonanie to jest tak fundamentalne dla poglądów Balazsa, że nawet po przełomie dźwiękowym podtrzyma on swe stanowisko, argumentując, iż słowo nie wnika w obraz, a jedynie go uzupełnia.

Podstawą języka filmowego jest — zdaniem autora Człowieka widzialnego — ruchoma kamera. Za pomocą ruchu kamery (oraz montażu) film potrafi ożywić i udramatyzować nawet taką sytuację, która pod względem fizycznym jest całkowicie statyczna. Ruch zmusza wzrok widza do nieustannej