WSP J POLN232

295

Zdanie w tekście

Zdanie w tekście

Tekst zbudowany jest ze zdań. Ale zdania występujące w tekście nie stanowią prostej realizacji schematów składniowych używanych w danym języku i wypełnionych jednostkami leksykalnymi przynależnymi do tego języka. Są one przystosowane do pełnienia funkcji komunikatywnej - mówienia czegoś o czymś. Służą przy tym do przenoszenia pewnej porcji informacji, stanowiącej zazwyczaj cząstkę całego potoku informacyjnego.

W zdaniu użytym w wypowiedzi wyodrębniona zostaje ta część, która wskazuje lub nazywa aktualny przedmiot wypowiedzi i zawiera informację znaną z kontekstu. Ponadto wydzielana jest część, w której mówiący informuje o pewnych cechach przypisywanych owemu przedmiotowo. A więc, niezależnie od stopnia złożoności budowy składniowej, zdanie użyte w wypowiedzi poddawane jest dwuczłonowemu podziałowo. Podział ten nazywany bywa aktualnym rozczłonkowaniem zdania (termin Vilema Mathesiusa, 1939), w lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej używany jest odpowiednio termin perspektywa funkcjonalna z d a -n i a (funciional sentence perspective). Ów podział zauważano już w latach trzydziestych naszego wieku; mówiono wówczas o obecności w zdaniu „podmiotu psychologicznego” i „orzeczenia psychologicznego”. Kategorie te znane były polskim uczonym - Stanisławowi Szoberowi (1932, 1933) i Stanisławowi Jodłowskiemu (1934).

Dzięki aktualnemu rozczłonkowaniu jedno i to samo zdanie może w' różnych użyciach być wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania. Na przykład Piotr kupił małego fiata może być odpowiedzią na pytanie Co u was słychać?, ale także na kilka innych pytań: Co porabia Piotr?, Co Piotr kupił za te (np. wygrane) pieniądze?, Kto kupił małego fiata?Jakiego fiata kupił Piotr? Zauważmy, że - stając się odpowiedzią na te różne pytania - zdanie podlega za każdym razem przeobrażeniu. Jeśli jest to zdanie wypowiadane, zmienia się jego kontur prozodyjny: gdzie indziej sytuuje się podział między intonacją wznoszącą (antykadencją) i intonacją opadającą (kadencją), w innym miejscu pojawia się ewentualna pauza wew-nątrzzdaniow'a oraz na innym członie umieszczony zostaje akcent frazowy. Ponadto części zdania mogą występować w różnej kolejności. Ta zmiana szyku wyrazów pozostaje jedynym środkiem wyrażania jego aktualnego rozczłonkowania w tekstach pisanych.

To, o czym się w danym zdaniu mówi, nazywane jest tematem, część zaś, która podaje informacje o temacie, nazywana jest rematem - terminy te w Polsce wyprowadził Andrzej Bogusławski (1977). Wśród badaczy zajmujących się tymi zagadnieniami występują pewne kontrowersje co do tego, czy podział zdania jest faktycznie dwudzielny. Istnieją zwolennicy podziału