WSP J POLN25433

Znaczenie tłowi - kategoryzacji i wartościowanie 351

zyk. Genus proximum łączy przez rermin nadrzędny elementy w istocie różne, ale wykazujące jakąś cechę wspólną. Cechy szczegółowe podane jako dif ferentia specifica, podtrzymując to podobieństwo, równocześnie grupę leksykalną wewnętrznie różnicują.

Zilustrujmy funkcje genus proximum i dijferentia specifica prostym przykładem. Gdy chcemy zdefiniować znaczenie czasownika iść w zdaniu Janek idzie do szkoły, wówczas pierwszą narzucającą się kategorią nadrzędną, właśnie genus proximnm, jest „poruszać się dokąd”. Zaakceptowanie takiego nadrzędnego składnika definicyjnego pociąga za sobą włączenie czasownika iść do grupy czasowników' mających taką samą cechę nadrzędną, a zatem biec, wlec się, płynąć, czołgać się itp. Genus proximum łączy wszystkie te słowa na zasadzie podobieństwa, gdyż każde z nich odnosi się do czynności poruszania się w jakimś kierunku. Równocześnie jednak z zabiegiem scalenia grupy dokonuje się jej wewnętrzne różnicowanie. Szczegółowe cechy środow'iska, tempo wykonywania czynności czy ułożenia w jej trakcie ciała pokazują różnice w obrębie klasy zjawisk podobnych, dzięki czemu biec i wlec się, mając tę samą cechę nadrzędną, otrzymują odmienne opisy znaczeniowe cech szczegółowych. W tym sensie genus proximum tworzy podobieństwa w' systemie słownikowym, zaś differentia specifica dokonuje szczegółowych zróżnicowań wewnątrz klasy słów' semantycznie bliskich.

Podstawowa funkcja podobieństwa jako kategorii organizującej znaczenie przejawia się nie tylko w zaliczaniu całej grupy słów do nadrzędnej klasy semantycznej. Jak było widać przy analizie nazw odnoszących się do świata roślin, sposób nominacji (uwydatnienie w’ strukturze nazwy cech środowiskowych, właściwości fizycznych oraz użytkowych) sugeruje możliwość przyjęcia dla całej grupy wspólnego modelu definicyjnego. Ten kierunek badawczy- został wprowadzony do światowej literatury językoznawczej przez polską lingwistkę pracującą poza krajem, Annę Wierzbicką. W Polsce badania nad modelami semantycznymi i powtarzalnymi kategoriami opisowymi prow^radzi m.in. zespół redagujący Słownik ludowych stereotypów językowych (Bartmiński, 1980).

Istota analiz Wierzbickiej polega na przyjęciu założenia, iż słownictwo należące do tej samej grupy leksykalnej nie tylko realizuje podobny model definicji semantycznej, ale także hierarchia poszczególnych składników' definicyjnych nie jest przypadkowa, lecz podporządkowana sposobowi myślenia o rzeczywistości. Gdy człowiek styka się z jakimś artefaktem, świadomym wytworem rąk ludzkich - rozumuje Wierzbicka - to pierwsze i podstawowe pytanie dotyczy funkcji: „do czego ten przedmiot służy, jakie jest jego przeznaczenie?”. Dopiero określenie funkcji pozwala z tej perspektywy ocenić jego •właściwości fizyczne, kształt, w-ielkość, barw-ę itp. Funkcja jako hierarchicznie najważniejszy składnik semantyczny definicji artefaktów w-inna stać się kluczem do poszukiwania dalszych składników jego znaczenia (Wierzbicka, 1985, s. 11-76).